Батыс философиясын кеңінен талдауға ұмтылған оқырманымыздан ең алғаш болып сұхбат алдық. Әлем әдебиетінің шығармаларын тауысқан Серік Хасенов атты оқырманмен қазіргі қоғамдағы шиеленіскен мәселелер туралы ой қозғадық. Қарапайым құрылысшының көзқарасы кез келген әдеби ортаны таң қалдырары сөзсіз. Жазушы-ақындардың ұстанымы жайында, дін мен Құдайдың қоғамдық философияға айналғаны жайында Серіктің бізге берген сұхбатын оқыңыздар.
Сіз көптеген әдеби шығармаларды, философиялық көзқарастарды талдап жүрсіз. Қазіргі сәтте қазақ қаламгерлерінің шығармаларына көңіліңіз тола ма?
- Мүлдем толмайды. Тіпті «минус» батырмасын басар едім! Коммунистік романтизмнен арыла алмаған әдебиет, онша-мұнша шедевр жасай алмайды. Қазір біздің әдебиет оқылмай тұрғанына қуанам! Қазіргі біздің қоғамның қаламгерлері анайы түсініктерден үркиді. Жасанды мәдениет пен культтық образдан шыға алмайды. Оның қаперінде "ұлы жазушы" болу ғана бар. Ал ұлыс пен қоғамның меншік түсінігіне құлдилай ой жүгіртуге шорқақ. Өйткені біздің қиялдан жазып алған "қазақшылығымыз" бар. Ол қоғамның психологиясына жүгінуден гөрі, қоғамның "сүйікті жазушысына" еліктеу арқылы жазып, тез танылу.
Әуезов пен Абайдың дәуірі аяқталды. Бірақ біз әлі соларды оқитын қоғамды аңсаймыз. Абайды ұнатсаң өзің оқы! Тығылып. Тек уағыздама. Себебі ол сакралдық мәнінен айрылады. Біздің әдебиет ешқашан жаңашылдыққа бет алған емес. Суреттеу мен сюжеттен арылмай тұр. Қоғам психологиясы мен өмір образы мүлдем тысқары қалады. Провинциалды түсінікті өршітуді көксеген адамдардан, бұны талап етудің өзі ақымақтық сияқты, кейде?!
Біздің әдебиет қазір тек карьера жасау үшін ғана керек дүние!
Жерді қалдықтардан атмосфера қорғайтыны секілді, әдебиет өз қоғамын қорғаштауы керек. Бізде тұрпайылықтың белең алғаны соншалық, қорғауды мораль оқып, өзінің түсінігіне иландыру деп біледі. Жоқ! Қорғау, келе жатқан дәуірді болжап, сол психологияға дайындау ғана...
Қазіргі қазақ әдебиетіне тағы бір термин келді. "Сырттан келгендер" немесе қандас-оралмандар термині. Ол әдебиетте де бар. Мен өңменімнен тройбализм өтіп, рушылдық ұйықтатпай жүргесін айтып тұрған ойым емес. Реализмдік деңгейде талқылағым келгесін айтқым келген ой. Сол "сырттан келгендер" қазақ әдебиетіне жан бітірді. Қазақ тілін сүреңсіз хәлден құтқарды. Олардың қазақшасы бітік. Тек психологиясы сол көшпелі мәдениеттен арылмаған. Оны жетістік санауға да болатын шығар?! Жалпы айтқанда шығыс мәдениетіне терең бойлаған психология. Осындай өрмекшінің торындай нәзік дүниені айту да қиын. Бірақ айтылмаса, асқынып кетеді.
Олардың келе сала, батыс мәдениетіне еліктеп көргендері де бар. Мен олардан ештеңені қызғанбаймын! Достарым да бар. Тек ауыл мен көшпелі мәдениетті сағынуларын қойса жарар еді. Қазақстанның ауылдары - компартияның филиалдары. Олар аңсаған ауылға біздің ауылдар мүлдем ұқсамайды. Олардың аңсаған мәдениеті енді келмейді.
Олар тәуелсіздіктің мәнін менен жақсырақ ұғатынын да сезем. Себебі мен тәуелсіздікте тудым. Олар тәуелсіз елдеріне келді. Енді соның қадіріне жетуге тырысады. Мен еркіндікті аңсайтын боламын. Бұның бәрі өмірдің "сыйлаған" психологиясы.
Қандастарымыз үлкен ойларға жығылатын болса, қазақ әдебиетінің тілінің өрісі кеңейеді. Шапқан атты суреттеумен ешкімді таңқалдыра алмайсың. Себебі оларда ойларды нақты суреттей алатын көп сөздер сақталған.
Сіз үшін жазушының азаматтық ұстанымы қаншалықты маңызды? Ең сүйікті жазушыңыздан ең сүйікті ақындарыңыздан ұстанымы үшін шығармасын оқудан бас тартқан кезіңіз болды ма?
- Ең маңыздысы сол ұстанымда жатыр. Ақын мен жазушының міндеті сол азаматтық ұстанымында болуы шарт. Жақсы өлеңді жасанды интелект те жаза алады қазір. Оған қарағанда біз тіршілік иесіміз ғой. Мысалы, Шаханов шындық үшін емес, атақ үшін күрескен адам. Оны уақыт дәлелдей жатар. Мүмкін дәлелдей алмас. Маңыздысы ол емес. Маңыздысы ұстанымың атаққа немесе жетістікке жетелемесе де, содан айнымай өмір сүру! Осының ара-жігін ажырату. Мысалы, Арон Атабек осы ұстанымынан айнымай кететін болса, оның ең нашар өлеңінің өзін жылап оқуға тура келетін болады. Сізді ішіңіздегі еркіндік жылатады. Ал Арон еркіндігін сатпаған адам. Ал Шахановтың "ең құдіретті" өлеңінің өзі ондай әсер сыйлай алмайды. Себебі жазылған дүниенің көрінбейтін сыйқы болады. Ол сезіледі бәрі бір. Мағжан Жұмабаевтың өлеңінің қуатын, ұйқасы тастай болса да Қадір мен Тұманбайдың өлеңі сыйлай алмайды. Өзі әдебиетте бір қызық дүние бар. Позициясы жоқ азаматтық ұстанымынан айрылған жазушы мен ақындар, барынша романтизммен лирикаға бет алады. Жоқ, Мағжанда да бар ондай өлеңдер. Оныкі бәрі бір шынайырақ. Себебі асқақ сезімдерге сенген адам, екіжүзділікке бармайды. Екі жүзділік - күшті шығарма жазып, шындық үшін үндемеу. Шындық адамды еркіндікке жетелейді. Ал біздің қоғам - қызыл түс пен көк түстің қосындысына сырланған қоғам. Әдебиетіміз соған күшті қызмет етті.
"Өлгендерде нең бар?" деп айтатындарды, Сталин мен Ленинді, Голощекин мен Мирзоянды сынамауға шақырамын. Ең сорақысы біз өлген адамныңда ұлтына қараймыз. Мысалы, Рұсқұлов пен Сейфуллинді сынасақ, тройболист жазушылар сол ауылмен рулас адамдарын айдап салады. Енді бұндай түсініктегі адамдар барда, азаматтық ұстаным туралы не айтуға болады? Сонда коммунизмге қызмет жасаған Ленин мен Сталин жауыз, Сейфуллин мен Рысқұлов таза бола ма? Бұл түсінік күн көріс үшін керек! Мысалы, қазір қалтасына "Нұр Отанның" билетін салып алып, Назарбаевты жамандайтындар бар. Олар сол өздерінің әкімінен үлде мен бүлде алуға қарсы емес. Сейфуллин мен Рысқұловтың әруағын сыйлап емес, күнкөріс үшін қорғап жатқандарын осыдан кейін жоққа шығарып көр! Қазір сол әкімдер өздерін Тұрар мен Сәкен сияқты жапа шегуші негізі халықты ойлайтын адам көрсету үшін, әгілерді жалдайды емес пе?! Оңбаған рөлінде олардың да екі адамдары бар. Сондықтан Сталин мен Ленин оңбайды. Ал, олар тек оның айтқанын істеген.
Мәселен, қазір әкімді жамандап-жамандап ертеңінде сыйлығын алып мәз болып отыратындар бар. Қарттық адамды шаштан алады деуші еді, бізде шалдарды ақылдан алып жатыр.
Жақсы, түсінікті. Енді мынаған жауап беріңізші. Жазушылар тек қана жазумен күн көре ала ма? Партиясыз, әкімнен сыйлық алмай-ақ, әдеби байқауға қатыспай-ақ. Жазушылардың кітап саудасын қалай дамытуға болады?
- Кітап сату үшін бірінші соған лайық қоғам құру керек! Соған ат салыспаса да кітабы өтпегенге қажып жылайтын ақын, жазушыларға күлкім келеді. Халық қарызға батқан қоғамда, кітабым өтпеді деп халыққа қай бетімен өкпелейді?! Әрине 2-3 мың теңге түк шешпейді. Ол үкіметшіл логика.
Қазақ әдебиетіне қалада сұраныс аз. Қалалықтар шет ел мен психологиялық кітаптарды таңдайды. Оларды қанағаттандыратын кітап сөресі жоқ бізде. Ауыл қазағына оның жетуі қиямет-қайым. Заңсыздық жайлаған елде, алдындағы малынан айрылып қалмас үшін бар зейінің сонда салады. Кітап жеткеннің өзінде оқуға уақыт жоқ. Сонда кімге сатамыз?
Бірінші жол, халықты экономикалық құлдықтан құтқару. Екінші жол, жазушылардың талғамын арттыру. Мысалы, мен кітап аламын. Тек шет елдікін. Неге, онда шындық бар. Өмірлік те, саяси да. Мысалы Мырзатай Жолдасбеков пен Кәрім Мәсімов кітаптарын тарата алады. Оларға ақша қажет емес. Неге? Осыған жазушыларымыз жауап тапса, қоғам олардың кітабын алатын болады. "Гений" деген фильмді көрген болсаң, сол деңгейдегі кітап саудасын жетік білетін ешкім жоқ. Мемлекеттің тендеріне тәуелді. Тендерді бергесін, автордың атын қоса беру заңдылық.
Талғампаз жазушы тасада қалмас үшін таныс жағалайды. Тендерден түскен ақшаны бөліске салады. Сосын жазушы жемқорға айналады. Соны қорықпай жазса, өзінен кейінгілерге өзі сияқты болмауға мүмкіндік жасаса ғой. Жоқ, өмірге кеткен есесін артынан ергендерден алады. Қылмысын жасыру үшін ғана.
Күлкілі болсада айтайын, мына үкімет ауыспай ағартушылық кітаптарды емін-еркін сататын нарық құра алмаймыз. Мысалы, Кәрішал Асановтың кітабын сөрелерден табу қиын. Есесіне, Баян Есентаева мен Әлия Назарбаеваның кітаптары толып тұрады. Ал мен оқығым келмейді. Асановтың кітабын міндетті түрде алатын едім. Ішкі шындығым соған көндіреді. Шындықтың құны болмайды. Оған барыңды беруге дайын боласың. Теледидардан Елбасын мақтаған, Нұр Отанның бір жиынында көсіліп тұрған адамның кітабын алмайсың ғой. Оған жаның ашиды да қояды. Мысалы, журнал болса да "Аңыз Адамды" көріп қалған дүңгіршегімнен 2-3 санын қатар алып кетемін. Неге екенін ішіңіз сезген шығар?!...
Қазіргі қазақ әдебиетінде философиялық көзқарастар неге жүйеленбеген деп ойлайсыз?
- Қазақ философиясына талғам жетпейді. Философия болу үшін психология керек. Біздің психологияның мәдениеті діни концепцияға құралған. Ал психология мен философия бәріне ортақ. Бізде адам еркіндігіне кедергі жасау басым. "Тәрбие" деген дүние осыдан туған. Біз өзіміздің менталитетке сыймайтын дүниені тәрбиесіздік көреміз. Ол біреудің мәдениеті болуы мүмкін екенімен шаруамыз жоқ.
Әрине, өзіміздің мәдениет пен менталитетке сай моральдық биік түсініктер бар. Оны растау үшін, біреудің еркіндігін тежеудің қажеті жоқ. Ұнаса солай өмір сүр. Осы психология орныққанда ғана, философия жүйленеді.
Бізде теологияда ислам дінінің өкілдері топырлап жүр. Теология жалпы дінге ортақ дүние емес пе?! Сол секілді философияда сондай хәлде.
Қазір қазақ қоғамында ең зерек философты атап көрші. Соның біреулерге философия үйретіп жүргенін елестет. Омар Жәлелді айтасың ба, жоқ әлде Мұхаммеджан мен Бекболатты ма? Енді ойла, мына қарқынмен қайда барамыз?
Нитсше мен Борхес, Кафка мен Сартр сияқты жазуға еліктеуге болады. Бірақ ұқсамау керек деген жаман культтық ой торлап алған бізді. Оларға бәрі бір ұқсай алмайсың. Нитсшеге немісшең, Борхесқа испаншаң жетпейді ғой. Қазақша жазудың ықпалының өзі сені басқа жазуға итереді. Ойдардан қорықпау керек. Әдебиеттегі сюжеттің дәуірі аяқталды. Кино мен фильм ол "жүкті" әдебиеттен өзіне алды. Ендігі әдебиет философия мен психологиның қатарына қосылуы керек! Біздің әдебиетшілер оны әлі түсіне қоймаған секілді?!...
Біздің қоғам қашан экзистенциалистік көзқарастарды қабылдайды?
- Экзистенциализм - "Құдайды жою батырмасы"... Адамның тұрпайы кейпінен Нитсше айтқан "Асқақ адам" кейпіне өту. Немесе сену. Қоғамның моральсіз еркіндігінің түбі, утопияға әкеле жатыр. Мораль түбі "үйретуден" қоғамға, айналаңа зиянсыз болу критерийіне қарай бет алып келе жатыр.
Үйіңізде тыр жалаңаш жүруге қақыңыз бар. Тіпті терезеңізге перде ілуге міндетті емессіз. Себебі терезе сіздің жеке меншігіңіз, әлеміңіз. Қараған адам өзі кінәлі, сізге ренжуге хақысы жоқ. Бірақ көшеге киіммен шығуға міндеттісіз. Себебі сіздің жалаңаш сұлбаңыз біреудің жүрек айнуына әсер етуі мүмкін! Онда сізге ренжуге хақылы.
Сіз біреудің уақытша денсаулығына зиян келтіру арқылы, өзіңіздің еркіндігіңізді асыра пайдаланған болып есептелесіз. Бірақ киім киюдің үлгісін тек өз талғамыңызға сай, ешкімнің "үйретуінсіз" киюге толық хақылы боласыз. Себебі, имидж жасанды дүние. Адам толық барлық моральді замандар ағымына сай жасаған. Мысалы, бірінші адам кейпіне ене бастаған маймыл тектес хайуандарда, махаббат болды дегенге сене қоймаймын! Сол секілді киім болған жоқ. Яғни, жасанды дүние үшін біреуді сөгудің өзі еркіндігіне қол сұғу.
Бізде еркіндікке түбегейлі қарсы. Рушылдықтыңда тарқамауы сол. Қорқақ қоғам топтасуға құмар. Бұл түсінікті қабылдауға келгенде бөгелетін секілдіміз. Бұл түсінік бізге келу үшін жұмыс жасап жатқан жазушы да, әлеуметтік институт та жоқ. Нақты қашан келетінін болжау қиын. Еркіндікті де әлі түсіне қойған жоқпыз. Еркіндік пен ессіздікті шатыстырып алған сияқтымыз. Өз еркіндігін танытуға ұмтылудың өзі тәуелділіктен туады. Ертерек келгені жақсы...
Бүгінгі қазақ қаламгерлерінен қандай шығармалар күтесіз?
- Фантасттар мен экзистенциалист жазушылар көбейсе деген тілек бар. Астрофизикадан хабары мен нақты білімі бар 1-2 адам жазушылыққа бет бұрса деп ойлаймын. Сонда көп дүние жазылатын еді. Философия мен психологияны білікті деңгейде меңгермей жазушы болуға болмайтынын кімге дәлелдей бересің. Жаза берсін. Қоқыстың да пайдасы тиетін дәуірге таяп келеміз ғой...
Сұхбаттасқан Әлихан Жақсылық
