Романдағы бала Әжігерей бейнесі

Қазақтың күй күмбірлеген көкірегі мен көкжиегі көз талдыратын дархан даласы – егіз. Екеуі де еркіндік символы. Таласбек Әсемқұловтың үш тараудан тұратын «Талтүс» романының басты идеясы осы. Бұл шығармада еркіндіктің көзсіз қиянаттан зардап шеккен халі суреттелген. Автордың осыған дейін айтылып келген «шындықтан» басқа, өз шындығы бар.

          Алғашқы тарауда өгей шеше қаталдығы әбден өтіп кеткен бала Әжігерей тағдыры суреттеледі. Баланы аяйсың, өгей шешені жек көресің. Балаға күн көрсетпей жүргенін білген атасы әйелін көк ала қойдай етіп сабап, төркініне қуып жіберген. Үстемдік – күштіде: бала – әйелден, әйел – ерінен таяқ жейді. Бірақ мұнымен әділет орнай ма? Қалыптасқан өмір, тіршілік болған соң, оның өз жөн-жүйесі бар. Біреудің етегінен ұстамаса, әйел жалғыз жүре алмайтын заман. Ерге сыймай қайтып келсе, ерлі-зайыптыны татуластыру – төркін жағына парыз. Ол кездің қазағы үлкеннің сөзіне тоқтайды, асып кете алмайды. Әжігерейдің Сабыт атасы да: «Тапқан амалдарын қара. Жүзге келген Айтқұлды алып келіпті. Әкемнің көзін көрген. Әйтпесе қайтарып жіберер едім. Бабаларыңның сөзін аттап кете алмадым», - деп, амалсыз Күлбағиланы қайта кіргізіп алған. Үй-іші абыр-сабыр, қонақтан арылмай жатқанда, өгей шешеден алғаш «жарығым» деген жылы сөзді естіп, кішкентай Әжігерейдің төбесі көкке жеткендей еді. Бұрынғы теперіштің бәрін ұмытып, бала жүрек «мейірімге гүлдей ашылған». Бұған оқырман да риясыз қуанғандай еді, алайда, шығармадағы: 

«Әжігерей хош иісті қою күрең шайды рахаттана ішіп, еттен қарбыта жеді. Терезеден төгілген күннің нұрына қарап, болашақтағы тату-тәтті, бақытты өмірді ойлап қиялдады. Кенет бөлмеде өзінің жалғыз емес екенін сезді. Ақырын артына бұрылып қараған. Апасы екен. Тісі ақсиып кеткен. Қарғыс айтып тұрған сияқты. Көзіне көзі түскенде, көзінен ғана емес, бүкіл әлпетінен төгілген өштік пен жиренішті көргенде, бойын билеген қуаныш ілезде жоқ болды. Жүрегі үзіліп түскендей, ішін баяғы өзіне таныс үрей бүріп ала жөнелді. Кесені қолына алып көзден аққан жас пен ащы шайды араластырып жұта берді, жұта берді», - деген бір фрагменттен Әжігерейдің көрер құқайының әлі бітпегенін болжаймыз.

Бұл роман – автобиографиялық делінеді. Әжігерей прототипі – бала Таласбектің өзі болуы мүмкін. Таласбек талантты жазушы ғана емес, шебер күйші де еді.

Роман кейіпкері Әжігерей күйді жандүниесімен түсінеді, аянышты тағдыр баяндалса, көзі жасқа шылана қалады. Ол барлық ауыл баласы сияқты өзін мойындату үшін білек күшіне жүгінеді, керек жерде төбелеске де құлшына кіріседі, бойында қайсарлығы бар. Ауыл балаларымен бетпе-бет келгенде еркін, өз күшіне сенеді. Ауылға Баймұқан ағасы мен Қалима апасы көшіп келгелі, Әжігерейдің өміріне жылылық енген. Сол үйдегі Құндыз әпкесінің каникулға келуі  Әжігерей арманына жаңаша қанат бітіргендей. «Бұл Әжігерей деген бала керемет болып тұр ғой. Білетін шығарсың, атасының барлық күйін үйреніп алған», - деген Баймұқан ағасының сөзіне қысылып қалған баланы Құндыз әпкесі қолдап, «Алматыға барып консерваторияға оқуға түсесің», - деген. Осылайша Әжігерей Алматыда әнші-күйшілерді оқытатын институттың бар екенін білген.

Әжігерейдің кітапқұмарлығын Құндыз әпкесімен болған мына әңгімеден байқауға болады:

« – ...мектептің де, сапқоздың да кітапханасын ақтардым. Оқуға болатынның барлығын оқыдым.

– Мысалы? – деді Құндыз жымиып.

–Мысалы, Эмиль Золяның «Жерминаль» деген романын, Жеромскийдің «Ева» деген романын... содан кейін... – Әжігерей мүдіріп қалды. – Оның бәрін       қазір тізіп бере алмаймын. Есіме түсіріп, тізім жасап әкеп берейін. Құндыз аузын әнтек ашып Әжігерейге қараған. Содан кейін ішек-сілесі қатып күлді.

– Жарығым-ау... ондай кітапты оқу әлі ерте ғой саған...

– Енді не оқуым керек? – деді Әжігерей түсінбей. – Чижик-пыжик туралы ма?»

Бұл – бала Әжігерейдің интеллектуалдық дәрежесін анық көрсеткен диалог.

Әйтсе де, Әжігерейдей жаны нәзік, жаратылысы ерекше баланың балалық шағының тәттісінен ащысы көп, қуанышынан өкініші басым. Өгей шешенің «ешқашан жылып көрмеген жүзінен, сананы жадылап тастайтын қорғасындай ауыр көз қарасынан» именіп, қорқып өскен. Күнде таяқ жеп, теперіш көреді. Өгей шешенің тағы бір долырған сәтінде Әжігерей «өзін-өзі қорғамаса бұны ешкім де қорғамайтынын, тіпті атасының өзі бұны өмір бойы күзетіп отырмайтынын жан-дүниесімен түйсінген». Сөйтіп, зорлықшыл шешенің қолындағы оқтауын жұлып алған.  «Немене? Әкеңнің құнын менен алайын деп пе едің?», - деп кектене тіл қатқан баланың сөзі өгей шешесі Күлбағила үшін ең ауыр сөз еді. Ес білгелі көріп келе жатқан әділетсіз қиянат шегіне жеткенде, бала өлім туралы ойлайды. Осы жерде автор Әжігерей жандүниесіндегі арпалысты шебер өріп шығады, өмір мен өлім арасын бөліп тұрған нәзік пердені психологиялық тұрғыда дәл, сендіре суреттейді. Ең алдымен, бала бойынан санасын «жадылап тастайтын үрей ұшты-күйлі жоғалған. Орнында... тек жиреніш қана қалыпты». Бұл сәтте бала бойында жирену, өзін-өзі аяу сезімі бар.

Осындай психологиялық күйзеліс сәтін суреттеген жазушы оқырманын біржолата қара бояулармен қажытудан аулақ. Жарық дүниеге келген соң, тіршілік тілерсегіне айрылмай жармасып, жаңа күнге ұмтылу – адам баласына тән, қиындықты еңсеру үшін үміт, төзім, шыдамдылық қасиеттері берілген. Кейіпкердің ішкі психологиялық арпалысымен табиғат параллель суреттеледі. Адам бойына күш-қуатты қасиетті Жер-Ана береді деген идея көрініс береді. Осы сәтте «күзгі аспанды бұлт торлап, сіркіреп жауын жауа бастады.

Күздің жылы жаңбыры. Аздан соң түсінді. Кемеңгер табиғат бұны өзі жұбатып тұр» екен дейді. Құдды, «анам өлді деп жылама. Ана да жоқ, бала да жоқ. Ілгерінді-кейінді дүниеге келген ұрпақ қана бар. Бәрің де менің баламсың» деп тұрғандай. Тереңнен ойлайтын қағылез бала өмірдің жүйесі туралы өзінше пайым жасағандай болады, табиғатпен тілдесіп, Құдай жайлы толғанады: «Көбін берген Құдай азын да береді. Өмір берген, тіршілік берген Құдай басқасын да береді. Тек күту керек. Тезірек есейсем ғой», - деген толғанысы баладан гөрі, ересекке тән. Осы бір сәтте кенет өмір мен өлімнің бір-біріне соншалықты жақын екенін түйсінген. Өлімге ниет еткен адамда қорқыныш пен үрей болмайды екен-ау. «Ондай кезде адам өмір не, өлім не – ажырата алмайды». Өзен суына кетуді ойлап, жарлауытта тұрған Әжігерейді іздеп келген атасының жүзіне қарағанда, «өзі емес басқа біреу, тіпті біреу деп айтуға болмайтын бір нәрсе... бұның көзімен бұ дүниелік емес бір нәрсе қарап тұрғанын» сезген. Баланың бұл жат көз қарасынан атасы да шошып қалады.

Жазушы алғашқы тарауда Әжігерейдей бала психологиясының ұңғыл-шұңғылын ашып, бар болмысын түсіндіруге тырысады. Күлбағиланың туған анасы емес екенін бала әуел бастан сезген. «Бір жақта туған анам бар» деген сезім оны ешқашан тастап кеткен емес: «Бүкіл дүние алаңсыз тіршілік жырына ұйыған жаз екен дейді. Екеуі қол ұстасып алыс көкжиекті бетке алып келе жатады. Жолда қаншама иісі аңқыған өзен-көл, ойран көгалдар, гүлі бұлықсыған қаншама жазира жатыр. Ешқайда бұрылмайды. Тек алға қарай жүре береді, жүре береді... Білегінен нық ұстап жетелеп келе жатқан бұл адамның кім екенін білмейді... Әйтеуір жақсы, мейірімді адам. Осылайша қанша күн жүргендерін де аңдай алмайды. Ұзаққа созылған бір күн сияқты...»

Әжігерейдің ой-қиялының жүйріктігі, сөзбен айтып жеткізуге болмайтын дүниелерді ақылмен емес, жүрекпен сезетін сұңғылалығы оны басқалардан бөлек жаратылыс екенін айқындап тұрады. Ауыл адамдарының, отбасы, туыстардың өзара қарым-қатынасы, баланың танымдық-тұлғалық қалыптасуына әр нәрсенің әсері бірінші тарауда жан-жақты ашылып көрсетілген.

           Күй табиғаты. Талтүсте нені жоғалттық?

Бірінші тарауда суреттелетін ауыл тірлігі, адамдардың өзара қарым-қатынасында қазіргі кезде біз жоғалтып алған бір жылылық бар. Автор өмір тепе-теңдігінің сақталуы табиғат пен адамның өзара үйлесімділігінде жатыр дегенді айтқысы келетіндей. Қазақ баласының көкірегінде күмбірлеген күй ендігі жерде табиғатпен қайта табысқанда ғана жаңаша естіліп, жанданатын сияқты. Өзен сылдырын естіп тұрып, естімейтін бұл күннің адамына беймаза күй тән екені рас, сондықтан, болмысы табиғаттан тым алыстап кеткен оның ішкі еркіндікке жетуі неғайбыл. Иә, біз ішкі еркіндігімізді талтүсте жоғалттық. Оған қоса, көкіректегі күй күмбірін де жоғалтып алғандаймыз. Роман, бәлкім, осыдан да «Талтүс» аталған шығар?

Жазушы суреттеген «тәттісінен ащысы көп, қуанышынан өкініші, қамырығы көп» бала Әжігерей трагедиясы екінші тарауда бала тағдырынан тұтас ұлт тағдырына дейін зорайып өседі. Дала төсінде ән мен күйдің, саф өнердің құдіретіне елітіп, бейғам тіршілік кешіп жатқан баладай таза, аңғал қазақтың басына кенет үлкен нәубет келген. «Олар бірінің соңынан бірі, ес жиғызбай келіп жататын. Тұтас ауылды қырып кететін». Автор екінші тарауда бар зобалаңды өз басынан өткерген күйші Сабыт, әнші Шерім, ұста Ахметжан сынды көнекөз қариялардың естеліктерін жаңғырту арқылы сол қилы кезеңде жоғалған өнер түрлерін де қайта тірілтуге тырысады.

Романның бас кейіпкері Сабыт ақсақал алғашқы тарауда бірбеткей, тентек шал болып көрінген. «Бұл Құдайдан да, адамнан да, заңнан да қорықпайды», - деген кемпірі Күлбағиланың сөзі Сабаңның мінезділігін аңғартқандай. Он бес жасынан небір қиындықты басынан өткеріп, өмірінің жиырма бес жылын итжеккенде өткізсе де, сынбаған, әділдігі бір төбе асыл сүйек Сабаң небір дүрбелеңнен өзін ғана емес, өнерін де өлтірмей, аман жеткізген нағыз ер. Күйшілік өнерге адал. Айдауда жүргенде, күйді «ауызбен тартқан». «Жиырма бес жыл абақтыда жүргенде жынданып кетпегенім осы күй шерткендігімнен шығар. Барақта жатқанда ойша шертесің. Қарағай шабуға барғанда ыңылдап айтасың. Кейіннен айдауда бірге жүрген қазақтар жаныма көп үйірілетін болды. Олардың да көңілін осы күймен демдедім. Бақсам, солардың көңіліне медеу болыпты бұл күй», - дейді сырын ақтарып.    

Кәмпеске, итжеккен, ашаршылық, Ұлы Отан соғысын көрген қамкөңіл қариялардың көкірегі толы қазына, сыр сандық. Қыстан шыға, там үйінің қасына киіз үй құрып, сонда отыратын Сабыт ақсақалдың шаңырағы қашан да қонақжай. Балаға қатал демесе, Күлбағиланың мол дастарханы келген кісіге үнемі жаюлы, қызыл күрең шайын қабақ шытпай құйып береді.

Күй төгілген бұл шаңырақтың киесі – Тәттімбет. Нағыз жігіттің төресі болған атақты күйшінің көзі тірісінде жоқ-жітікке жасаған жақсылығы бір төбе екенін қариялар аузының суы құрып отырып еске алады.  «Нашар атадан» тараған қолы қысқа кедейлердің арасында мырза күйшінің шарапаты тиіп, дөңгеленген дәулет иесіне айналғандар да болыпты. Солардың бірі, Тоқтамыс бай: «Ойхой дүние-ай, мына шыққыр көз сол Тәттімбеттің өлгенін де көрді ғой»,  - деп жылағанда, «сақалынан алты тарам жас аққан екен».  Қырықтан асқан шағында, дүниеден озған Тәттімбеттің қайғысынан жылай-жылай анасының екі көзі әз болыпты.  Сол кезде Сармантайдың ішінде Мақу деген бір соқыр күйші келіп, Тәттімбеттің бар күйін шертіпті. Қайғыдан қан жұтқан ана сонда: «Қайғы-шерім тарқады, кім де болса, баламның шапанын жауып, қолына Тәттімбетімнің қамшысын беріңдер», - депті.

Сабыт дастарханы басында айтылған осындай өнегелі әңгімелерді құймақұлақ Әжігерей аузын ашып, көзін жұмып тыңдайды. Қиялына қанат бітіп, күймен бірге өзге әлемді кезіп кеткендей болады. Аумалы-төкпелі, дүрбелең заманда Тәттімбеттің кейбір күйлері жоғалып кеткен. Сабаң баяғыда бір естіп, жаттай алмай қалған «Балбырауын» күйінің жұрнағын Ғазиз күйшіден естіген соң, біртүрлі күйге түскен. Белгісіз күйдің шолақ иірімін ілік қылып, Әжігерейге белгісіз тәсілмен бірнеше күн күй «іздеген» Сабаң, ақыры, жоғалған Тәттімбеттің бір күйін өмірге қайтып алып келеді. Әжігерей артынан қысқа мойын домбыраның сырын сұрағанда, атасы: «Домбыраның мойны қысқарғанда, пернелер бір-біріне жақындағанын көрдің ғой. Пернелер бір-бірімен мидай араласып, құрдай қатынасады. Мың сөздің ішінде бір сөз – жөн сөз болатыны сияқты, домбырада да мың қисынның ішіндегі біреуі – шын қисын болады. Соны есіңе сақтайсың. Тағы бір қиыста қолыңа тағы бір қисын ілінеді. Оны да моншақ құсатып жіпке тізіп қоясың. Міне, осылай жинай бересің. Осылайша тар жерде табылған қисын жинақталып келіп күй болып шығады», - деп түсіндіреді. «Күйдің жоғалғаны – адамның өлгенімен бірдей қаза. Осы күйді мен, туысым өлгендей жоқтадым. Енді осы күй қайтадан тіріліп отыр», - деген Сабыт атасының күймен жаны егіз.

Романды оқып отырып, кез келген өнердің киесі болатынына көзің жете түседі. Баяғының құдіретті өнер иелері бұған иманындай сенген. Жоғалған күйге «іздеу салған» Сабыт ақсақал баласына: «Әжікен, сен енді бірнеше күн домбыра тартпа. Родияны өшіріп таста. Күйге көлеңке түсіріп, үркітіп аламыз. Маған бірнеше күн тыныштық беріңдер» дейді. Сабыт күйші жоғалған күйді «іздерде», күйдің киесіне жүгінгені анық. Романда қыр-сыры жан-жақты көрсетілген ұсталық өнердің де осындай киесі бар екені айтылады. Жастау кезінде домбыра шабатын Кәмәлия шеберді іздеп, Арқаға арнайы ат арылтып барған Сабыт күйші қайта-қайта берген сәлемін алмаған ұстаның қылығын түсінбей аңырып тұрғанда, бәйбішесі келіп: «Қарағым, ұста жұмыс істеп отыр, оты мен күмісін айнытып жібересің, отыра тұр, артынан амандасарсың», - деген. «Талтүс» романында автор бүгінгінің қазағы көкірегінен өшіріп алған көптеген асыл дүниелерге осылайша жөн сілтеп отырады. Біз кілтін таппай жүрген ұлттық кодты шешетін тәсілдердің алуан түрін қараңғыда қолыңа шам ұстатқандай, анық көрсетеді.

Мен өзім романның екінші тарауын «Мәслихат» деп атар едім. Там үйдің қасына тігілген киіз үйде, бауырсағы тау боп үйілген, қызыл күрең шайы қайта-қайта жаңартылған дастархан басында жиі бас қосып отыратын көне көз қарттардың айтатын әңгімесі аңызға бергісіз. Зерек Әжігерейдің бала зердесі соның бәрін жазып алушы. Өнерімен де, шарапатымен де жұртқа жаққан біртуар Тәттімбет өмірден өткенде, отаршыл орыс әлі қанды шеңгелін жая қоймаған, тыныш кез еді. Одан кейінгі әңгімелер кәмпеске, ашаршылық, соғыс жайында өрбіп, «неге?» деген сұрақ көкіректен жалын боп шыққан. «...өмірінде шөптің басын сындырмаған жамандар, есікке күтуші болуға жарамайтын құл-құтан қару асынып, қағаз ұстап ел биледі», осының жұмбағының шешімі қандай? Ақыры: «Қазақ әлі бейғам. Ештеңенің де ретін білмейді. Тағдыр айдап біз де, талай жұрттың дәмін таттық. Әй, біздей аңғал, ертеңін ойламайтын халық жоқ-ау», - деп, шарасыздықтан аһ ұрады. Сабыт әнші Жұмақан екеуінің Дутов әскерінің қолына түсіп қалғанын әңгімелеп берген тұсында бір деталь бар: «...жанымызға жетіп келді де, екеуміздің де қолымызды шеше салды. Қазақтың момындығына әбден үйренген. Соқталдай екі еркек жабыла кетіп өлтіріп тастауы мүмкін деген ой миына да кірмейтін болуы керек. Адам деп санамағаны ғой. Содан, Жұмақанды желкесінен ұстап, тірсектен бір теуіп тізерлетіп отырғызды да, қынаптан жарқ еткізіп қылышын суырды. Бір сәт кешіксем Жұмақанның басы домалап жерге түсер еді. Атылып барып оң қолына жармаса кеттім. Ал кеп алыстық. Итің шиыршық атқан күшті екен. Бойы еңгезердей. Қанша рет күреске түсіп, осы менмін деген балуандардың талайын жығып, басынан аттап едім. Мынау орыс әл беретін емес. Сонда деймін-ау, әлгі Жұмақаным... қарап отыр. Әй, Жұмақан, көмектессейші десем, «адам баласын қалай өлтіреміз» деп сүмірейеді. Ой, ит-ай. Орыстың ту сыртынан келіп бір ұруға да жарамады ғой». Сол кезде зорлықшылға «қылша мойным – талша» деп, қайрат көрсетпей, мойынсұнған қазақ бейнесі – баладай бейкүнә Жұмақанға келіп тұр емес пе? Сабаңның ұстазы Иләпі, оның ұлы Өксікбай, темірден түйін түйген ұста Кәмәлия, оның шәкірті Ахметжан, Сабаңның өз тағдыры... Бәрі НКВД түрмесін көрген. «Зілзала заманға келді. Тайталаста қаншама ер тапалды». Кәмәлия атылып, Иләпі итжеккенде өлген. Өліп қана қоймай, хас өнерді өздерімен бірге ала кеткені қандай өкінішті? Жиырма бес жылдан кейін елге оралған Сабаңды өмірі көрмеген құдасы Кенесарының құшақ жая қарсы алуынан сол кездегі қазақтың кең де мәрт мінезі көрінсе, итжеккеннен оралған Өксікбайды перрон басынан күтіп алуға барған Сабаңның оны мүлдем танымай қалуында тағдырдың қасіретті таңбасы жатыр. Әжігерейге, әсіресе, ашаршылықтан өлген Көсеге баланың тағдыры қатты әсер еткен. Көсегенің әкесі Жалғабай өз шаруақорлығы арқасында байыған. Алайда, кәмпеске мен итжеккеннен аман қалмайды. Еш жазығы жоқ Көсеге тағдырын көкірегіне көшіріп алған Әжігерейді аяушылық, дәрменсіздік сезімі сынға салады, әділетсіздіктің жұмбағын шешкісі кеп ой тереңіне сүңгимін дегенде, кірпігі жасқа шыланады.

Романдағы қазына қарттың бірі – Сәруар күйші. Сабаң үйіне құдайы қонақ болып келіп, сыр сандығын ақтарып салған. Сабыт пен Сәруәр сынды арқалы күйшілердің тартысы да бір ғанибет. Ақындар айтысып бақ сынаса, күйшілер тартысып сынға түсетінін автор ғажайып суреттеп берген. Жүзге келіп қалған Сәруәр күйшінің «Сары Нияз төре», «Қалмақ төре», «барымташы», т.б. айтқан әсерлі хикаялары мен оларды күймен бекітіп беруі романға айрықша көркемдік салмақ үстеп тұрғаны рас.

Темірден түйін түйген ұста Ахметжан қарттың өнері бір төбе болса, трагедиялы тағдыры көзге жас алдырмай қоймайды. Ахметжан ұстаның ұстазы Кәмәлиден тағдыры да НКВД түрмесінде шешілген. Қолынан шыққан бәкісі темір кесетін Кітапбай ұста, Әмзе, Мүкәмал сынды шеберлердің өнері жалғасын таппай, қилы заман құйынымен біржола кеткен.

Тағдыр сынына сынбаған асқақ рухты Сабыт қария өмірге өлердей ғашық, оны дүниеден өтер алдында, қыр басында бой жазып отырып: «Қайран елім, қасап жұртым, бәріңе де ризамын», - деп бақұлдасуынан көруге болады.

Романда көрініс берген ұлт тағдырының сұрауы, барлық ауыртпалығы кішкентай Әжікеннің арқасына түскендей. Қазына қарттардың баршасы бірінен соң бірі көз жұмған соң, ақыр соңында зіл батпан ой ауыртпалығын арқалап, Әжікеннің өзі қалған. Жақын-жуықтарына деген қарым-қатынаста ол тек аяныш сезімін сезінеді.

Романның үшінші тарауында бозбала Әжікеннің алғашқы махаббаты оянып, қыз бен жігіт қарым-қатынасының барлық ащы-тұщысын татады. Махаббаты Гүлшатпен қоштасқан жүрегі жаралы. Алғашқы махаббаты тұрмақ, мұны күй өнерін үйрету үшін ғана асырап алған Сабыт атасы да «сатып» кеткендей. Атасы қайтыс болғанда көзінен жас шықпағаны сондықтан ба екен? Әжікен қасіреті – жалғыздық. Ол айналасындағыларың бәріне тек аяушылық сезімін сезінеді. Көкірегінде күмбірлеген күй ғана оны ешқашан сатпайтындай. 

Өмір бойы білгісі келген құпиясының сырын ашып, Сабыт атасы мұның анасының кім екенін айтқан. Сабаңның туған қызы Қалима да, Әжікеннің әкесі Баймұқан да күнделікті өмірде тонның ішкі бауындай араласып жүрсе де, балаға тіс жарып, дәнеме білдірмеген. Соғыс қасіретін бір кісідей тартып, қаны бұзылып қайтқан Баймұқан отбасы мүшелеріне қол көтергені үшін Сабаңнан өлердей таяқ жесе де, тырс етіп, баласының дауын дауламайды. Тек жаман аурудан өлерінде, арнайы шақырып маңдайынан сүйген. Үлкенді сыйлау, сол кездегі қарым-қатынас әдебі романда әдемі көрініс берген.

Романдағы тағы бір ұлт қасіреті – арақ. Ол дастархан басына міндетті түрде қойылады. Сабыт та, Баймұқан да, Ахметжан да осы ақаңды бір кісідей ішеді. Ахметжандай асылдың түбіне жеткен де арақ, ақыры, жақын-жуыққа қадірі болмай, «өлігін көрсетпей», дүниеден өтті. Сабыт атасы өлерінде «іздеп тауып, өнерін үйрен» деген Жұман күйшіні Әжікен «Талтүстің» жалғасында тапқан. Оны да арақ жеңген екен. Баймұқан мен Қалиманың тұңғышы Ырымбек әскерге кетерде, асығыс қоштасады. «Есіктің алдындағы машинада бастары тақырайған ауылдың жігіттері отыр. Бәрі мас». Автор осы кішкентай детальмен ұлттың болашағын көрсетіп бергендей.

Өзіне ес білгеннен тепкі көрсеткен өгей шеше тағдыры мен Әжікеннің ұрланған балалығы ұқсас. «Бақытты балалық шақ деген сөздің мағынасын ешқашан байыптаған емес. Тіпті, балалық шақ болып па еді, есіне түсіре алмайды. Әйтеуір бастан өткен бір тағдыр бар. Тәттісінен ащысы көп, қуанышынан өкініші, қамырығы көп», - деген роман экспозициясы ә дегенде Әжігерей тағдырын паш етіп тұрғандай, алайда, роман соңында ақтың әскерлері көз алдында үй-ішін қан-қасап жасап, қырып кеткен он жасар Күлбағиланың тағдырына да сәйкесіп тұрғанын байқайсыз. Күлбағила әжесі «сәл қарлығыңқы дауыспен ешқандай нәшсіз, ешқандай әшекейсіз» кенет ән салып қоя бергенде, ән Әжікеннің «жан терең түкпіріне жетіп, бұрын сезіп-білмеген, жүрек елжіреткен аяулы мұңын оятқан».Әжігерей «бала жасынан қуаныштан, бақыттан қорқатын, себебі бақыттан кейін, қуаныштан кейін келген қайғы екі есе ауыр. Ол қасіретке ғана сенетін. Қасірет – кемеңгер. Қасірет ешқашан алдамайтын адал, себебі ол қашанда жаныңнан табылады». Есейіп, ес тоқтатқан шағында өмір жайлы осындай түйінге келген бозбала үлкен өмірге қадам басты. Оның бойында болашаққа деген үміт жоқ емес. Алайда, бала жасынан болмысына сіңген «ескі дүние» оны енді өз құрсауынан жібере ме?

Таласбек Әсемқұловтың «Талтүс» романы – тәуелсіз қазақ әдебиеті жауһарларының бірі екені даусыз.

Анар Кабдуллина, әдебиет сыншысы