-Бақытжан аға, өлең ақынның табиғатынан, болмысынан туатыны рас болса, сіздің өлеңдеріңізден Темірхан аға айтқандай, «күйініш пен ашыну» жиі байқалады. Демек, бұл сіздің өмір сүріп жатқан заманға айтқан арызыңыз не қарсылығыңыз ғой?
– Дәл қазіргі заманның ағымы, қоғамның дамуы кім-кімді де бейжай қалдырмай тұр ғой өзі. Біздің буын әдебиетке де, жалпы өмірге де «ыңғайсыздау» кезде келген буын болды. Өзіңіз ойлап көріңіз. Біз социализм кезінде дүниеге келдік. Октябрят, пионер, комсомол болдық. Коммунизм кезеңіне балалық шағымыз тура келді. Мектепті бітірер-бітірместе тәуелсіз ел болдық деді де, «нарықтық саясат» дегенге тап болдық. Жаппай капиталистік қоғамға бір-ақ күнде топ еттік. Жұрт үшін ең қызықты боп саналатын студенттік шағымыз өте қиын кездер еді. Оқу орнын бітірген соң да оңала алмадық. Қалада да, далада да не газ, не жылу жоқ, жарық мәселесі бабаларымыз жағып өткен майшамға тірелді. Беткейлерде елдің тышқақ лағы қалмаған кез еді ол. Біздің ауылдың кіре берісінде жол бойын көмкерген қалың ағаштар өсетін. Сол ағаш бір-ақ қыста жым-жылас жоғалды. Кесіп бітірдік. Қазір үңірейіп қалған орнын көрсем жылағым келеді...
Тап сол кез-кезеңдерде біздің буынның қағаз-қаламға әуес біразы базар жағалап кетті. Темағаң да соны көзімен көрген адам. Іштей сезген шайыр ғой. Ауылдағы бір көкем айтпақшы мен секілді «өңшең дорақтар» ғана қалдық. Жазғанымыз жеуге тамақ, ішерге сусын болмаса да аштан бұралып жатып өлең жаздық. Сосын, олар «ащы» болмағанда қайтсін?!
Осы орайда Темірхан көкемнің жүрек тазалығын айта кетуге тиіспіз. Бүгінде бір ақын екінші ақын туралы айтпақ түгіл оқымайтын да боп алды ма бірдеме ғой өзі. Жұрт үндемей жатқан тұста Темірхан ағамыз ғана «Алтынкөпірліктер» деп айғайлатып тұрып жазды. Біз жайлы жазды. Қазақтың сондай үлкен ақынының аузына ілігіп, көз қырын салғаны біз үшін ғажап бір мерекедей болды ғой. «Ішіп кете» жаздадық-ау деймін...
Жалпы, ақынның жүрегінен көп нәрсе сүзіліп өтетіні рас қой. Егер өзі ақын адам күллі дүнияға риза болса түк те жаза алмай қалады-ау?! Мен мына бір кезеңге де еш риза емеспін. Неге олай екенін тәптіштеп жатпайын. Дегенмен, қазақтың аяулы жазушысы Мархабат Байғұт айтпақшы, «жүдә таусыла бермейікші осы», ия ма?!
– «Қазаққа ақын емес, технократ керек» немесе «қазір өлеңнің қажеті жоқ» деген пікірлерге не айтасыз?
– Математик Асқар Жұмаділдаев айтты екен деп өлең жазбай қоятын ақын тапсаңыздар маған айтарсыздар, аха?! Қазіргі қазаққа бәрі керек. Әсіресе, қазаққа кешегі Рух өте қажет кезең-дүр бұл. Осы кәзір Батыстың «жаһандану» деп жаһанды жұтып жіберіп жатқан машинасы сақылдап жұмыс істеп тұр. Содан абайлау керек бізге...
– Мейірхан Ақдәулетұлы бір сұхбатында «Өзіме ұнайтын 17 өлеңім бар» дейді. Сіздің өзіңіздің сүйікті өлеңдеріңіз бар ма? Егер бар болса неліктен ол өлеңдер?
– Мейірхан көкемнің өзіне өзінің 17-ақ өлеңі ұнайтын шығар. Бірақ, сіздің жерлесіңіз ғой, көкеме сәлем деңіз. Бізге ол кісінің барлық өлеңі ұнайды. Біз сол кісілерге қарап өстік емес пе?!. Шындығына келгенде, өз-өзіне толық риза ақын болмаса керек-ті. Мысалы, менің баяғы өлеңдерімді оқысам кейде қысылатын кезім көп. Шикілік тола. Бірақ, ол кездегі Бақытжан мен қазіргі Бақытжан екі бөлек адам ғой. Маған өз өлеңдерімнің мынаусы ұнайды, анаусы ұнамайды дей алмайды екем. Сол кездегі көзбен қарап көрсем олар жақсы өлеңдер. Бірақ, өзіме көңілім толған емес. Сондықтан, мына өлеңдерім ұнайды деп айту маған өте қиындау...
– «Ақпарағыңыздағы» екі аударма оқырмандарға да, қазақ әдебиетіне де үлкен олжа деуге болады. Аударма – екі ел, екі мәдениет, екі әдебиет арасындағы диалог десек, бүгінгі ақпараттар тасқынында басқа әдебиеттермен байланысымыз нашарлап кеткен сияқты. Қазіргі қазақ әдебиетінде дамуы кешеуілдеп жатқан, шешуін таппаған тағы қандай мәселелер бар?
– Ең бастысы, біреудің аудару үшін өзің соның болмысына, табиғатына дендеп еніп, соған айнала білуің керек. Екі ел, екі мәдениет, екі әдебиеттен бұрын, менің аударғаным – екі дәуір. Шағатай тілінің күллі Мәуреннахрдға ортақ әдеби тіл болып, тақтар таласы әбден қызған кез. Ол шах Бабырдың, Мұхаммед Хайдар Дулатидың, мәуләнә Атаидың, бертіндегі Әлішер Науайының дәуірі. Мен соларды аудардым. Атаимен бірге өзбектің қызына ғашық болдым, Дулати бабаммен бірге шығыс ертегілеріне еніп кетіп, перінің қыздарымен ойын-сауық құрдым, Бабырмен бірге соғысып, ұлы Моғолстан мемлекетін құрыстым. Қазір де аударылып жатқан дүниелер көп. Аудармашылар да баршылық. Мысалы, бір ғана Пушкиннің «Я помню чудное мгновеньесін» ондаған ақын аударып көрді. Әркім өздігінше, қал-қадерінше тәржімалап көрді. Мен де аударғам. Бірақ, сол аудармаларды оқып отырып, өз аудармамды жыртып тастадым...
Қазір шынында да біздің басқа ұлттың әдебиетімен байланысымыз нашарлау. Ең алдымен әдебиетке елдің билігі тарапынан көбірек назар аударылуы тиіс еді. Бірақ, біздің биліктегі ағайлардың ойы мұқым-мүлде басқа жақта ма, қалай?! Жарайды, алдымен әбден тойынып алсыншы. Бәлкім сонан соң Әдебиет, Мәдениет, Руханият деген дүниелерге де назар аударар...
– Әдебиет халықтан алыстай бастады ма, халық әдебиеттен алыстай бастады ма? Оқырманмен байланыстың әлсірегеніне биліктің самарқаулығы кінәлі ме әлде?!...
– Біз бірдеңені жақсылап ұғып алуымыз керек. Кез келген жерге «Халық» деген атауды қыстыра беруді доғаратын кез келді. Әдебиет пен Халық – егіз ұғым. Халық болмаса Әдебиетіңнің кімге керегі бар өзі?! Халық әдебиетсіз де өмір сүре береді. Халықсыз әдебиет тұл емес пе?! Оқырманмен байланыстың әлсіреуіне биліктің де ешқандай қатысы жоқ. Оқитын, әдебиетке қызығатын адам қандай жағдайда да оқи береді. Кешегі қанды қырғындар мен ұлы жорықтарда да нағыз әдеби дүниелер оқылған. Оқыла да береді...
– Азаттықтың алғашқы жылдары «Алтынкөпірліктер», «Жетпіс төрттің жеті ақыны» деген атауларға ие болған бір топ ақындар әдебиетке өз қолтаңбасымен келген еді. Дәл осы сіздің буын әдебиетке не берді деп ойлайсыз? Бәлкім, не бере алмады деген сұраққа да жауабыңыз бар шығар?
– Ия, ол рас. Біздің алдымызда Бауыржан Бабажанұлы, Әділ Ботпанов, Жарас Сәрсек, Маралтай Райымбекұлы, тағы да басқалар бастаған топ келді. Олар адуынды буын болатын. Ілесіп мен де жүрдім. Біздің буында да көптеген мықты қыз-жігіттер баршылық Құдайға шүкір. Ал енді, не берді дегенге келсек. Біздің буында әркім өз мүмкіндігіне қарай қазіргі қазақ әдебиетіне үлес қосты ғой деп ойлаймын. Әлі де қосып келеді және қоса да береді. Не бере алмады деген сұрақ ауырлау екен. Оған жауабым жоқ...
– Сізді Өлең өлкесіне келген жас ақындардың жанашыр ағасы ретінде білеміз. Жастар поэзиясында «жат сарындар, жаттанды әуендердің» басым болатыны жалған емес. Өлеңдерін жақсы бағалайтын, бақылап жүретін қазіргі қаламгер жастардан кімдерді айтасыз?
– Ілгеріде біздің Оңтүстікте Қаныбек Сарыбаев деген қабылан мінезді ақын болды. Өзі ғажап ақын болатын. Кезінде Мұқағали, Төлегендермен қатар шығып, кейіннен тұрмыстық жағдайларға байланысты ауылына кеп, содан көпшілікке жақсы танымал бола алмады. Сол Қанекем кейде түннің бір жарымында звондайтын. Ол кісіге түнің не, күнің не, бәрібір еді ғой. Сондағысы қайдағы-жайдағы бір газет-журналдардан жаңадан шығып келе жатқан жас баллардың өлеңдерін тауып алады да, маған «Әй, сен мынаны тыңдап көрші» деп екі-үш сағат біреулердің өлеңдерін оқып, тамсанып, тамсандырып отыратын. Соңғы кезде мен де сол кісінің кебін киіп жүруді әдетке айналдырып бара жатқан сияқтымын. Себебі, жақсы өлең оқысам жаным кіріп, рахаттанып отырам.
Осыдан жиырма жылдай бұрын мен «Артыма қарасам – қорқам...» деп мақала жаздым. Шынында да сол бір кезеңдерде ұлттың ұйытқысы, әдебиет пен мәдениеттің, өнердің қайнар көзі болған Оңтүстік өңірінен шыққан ақындар санаулы ғана болды. Мен содан қорықтым. Қазір Құдайға шүкір, артымыздан бір топ аламанға ат қосқан адуынды жастар өсіп келеді. Ал енді, Өзіңіз айтқан «жат сарындар мен жаттанды әуендердің» жастар поэзиясында кездесіп жатуы – заңды құбылыс. Ешкім қолына қалам ұстай сап шедевр жазған жоқ. Бәріміз де солардың жасында түрлі эксперименттерге бардық...
Осы қазір сіз сұрағандай өзіме ұнайтын, сырттай оқып жүретін біраз жас ақындардың атын атасам, аты аталмай қалған кейбірі іштей ренжуі мүмкін. Аты аталатындардың арасында өзіңіз де барсыз әрине. Кезінде бізді де талай ағаларымыз қанаттандырды. Қанат бітірді. Кәзіргі көзбен қарап көрсек, соншалықты мақтауға тұрарлық емес өлеңдерімізді жер-көкке сыйғызбай мақтады. Өзіміз де әлгіндей демеуден соң өзімізді кәдімгідей ақын екеміз деп қалдық...
Қазір онша өлең жазғым келмей жүр. Жазсам да еш жерге жарияламай, бір бұрыштарға, қалтарыстарға тығып тастайтын әдет таптым. Неге екенін өзім де білмеймін...
Осы сауалдарға жауап беріп отырған жаңа ғана телефоным шырылдады. Өте қаралы хабар естіп отырмын. Өлең жазып жүрген бір інім «туған ағам» Есенғали Раушановтың өмірден өткенін хабарлады. Ешқандай көңіл-күйім болмай отыр...
– А.Блок айтты дейтін бір сөз бар: «Ақын шеберліктің шыңына жеткен кезде өлеңді доғару керек». Керісінше кейбір ақындар «қалам суытпауға» тырысады. Сізде қалай? Жаңа өлеңіңізден бірер шумақ болса...
– Осы өлең деген шіркінің керек пе өзі?! Көңіл-күйім жоқ. Жоғарыда айттым ғой. Кешір, айналайын...
– Сұхбатыңызға көп рақмет, аға!
Сұхбаттасқан Дәурен Тілеухан
