(Рахымжан Отарбаевтың «Бас» романы:  әлемдік және қазақ әдебиетіндегі орны) 

Үш бас. Үшеуі де қазақ үшін қадірлі бас. Әлі күнге дейін өзекті өртейді. Бірақ қазақта өзекті өртейтін нәрсе бұл үш баспен шектелмейді-ау...  Алаш арыстары көгенге байланғандай бірінің артынан бірі атылып кетті.  Үшеудің басы шабылса, бұлардың бірінің миына, бірінің жүрегіне оқ атылды. Дәл сол уақытта қастарында  тұрмасақ та,  қанқұйлы кеңестік саясаттың  халық  үрейін ұшырғанын сезініп өстік. Кейін атақты Желтоқсан көтерілісіне  жастықтың  отымен алаңға шықтық. Көкейде намыс атты өшпейтін қоламта қалған екен. Елдік рух өлмеген екен.  Біз алаңға шықтық. Көп кешікпей, Кеңес Одағы ыдырап,  еліміз тәуелсіздік  алды. «Жалауымыз желбіреп, тәуелсіздікті жеңіп алған жоқпыз» деп, кейбіреу  қыңырлау сөйлесе, ол – мәңгүрт.   Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін  Алаш арыстары ақталды. Сол кезде Алаш арыстары ҰЛТТЫҢ БАСЫ екенін  мойындадық.  Біз ғана емес, кеңестік заманда шын зиялы ағалар да осыны ойлағаны анық.  Бұған дәлел – зиялы ұстаздар  аудиторияларда өз студенттеріне олар туралы сыбырлап айтты,  саяси маңызды  басылымдарға оларды жамандағандай болса да, аттары  ұмытылмасын деп, жазып кетті.  Өйткені Алаш арыстары ҰЛТТЫҢ БАСЫ екенін білді. Осылайша ұлттың тәуелсіздігі үшін қазақ жоғалтқан  БАСтың  аз емес екені түсінікті болады-ау... 

Жазушы Рахымжан Отарбаев  өзінің «Бас» романын жазғанда, осындай үлкен мағынаны ойлағаны анық. 

Фольклорлық сана

Айтпақшы, жұмбақпен айтылған үш бас кімдікі дейсіз ғой?  Оны Рахымжан Отарбаевтың «Бас» атты екі жанрдағы шығармасынан – роман және драмасынан оқып  білесіз. «Тағдыры солай болды» дегізетін Құлбарақ батырдың басының алынуы «Бас» драмасында айтылған, ал патшалық орыс билігі   кезінде Кенесары ханға қарсы қарулы күш сол кездегі мөлшермен алғанда, аз болмаған. Ақыры, ханның басын орыс билеушілеріне жеткізіп, бауырластар сыйлық алды, кей деректе үш мың теңге деп те айтылады. Ханның басы әлі күнге дейін  туған халқына қайтарылмауын  «Бір саусақты бүккен саясат бар» дейді білетіндер, ол да мүмкін.  Анығы сол – Кенесарының басы әлі басқа жерде.

Махамбет Өтемісұлының басына да бәс тігілген,  ақшаға құныққан бәтшағарлар халық батырының басын шапқан, бір емес, үш рет шауыпты, оны  заттай айғақ ретінде сый берушінің алдына апарды. Сол үшін ұлы денесі жерленген жерге кейін көмілді, антрополог  Ноэль Шаяхметов ауылдағы Құрақ қартпен бірге зиратына барып, қабірін ашқанда, басы мен дененің бір деңгейде жатпағанын көруі осымен байланысты. «Дегенмен  халық батыры қазір бассыз жатқан жоқ...  Ал Кенесарының басы әлі күнге дейін жоқ қой дерсіз...» Бірақ Махамбет  екінші өмірінде тағы да амалсыз «саяхаттауға» мәжбүр болды, «саяхаты» несі дерсіз. Оны романда Махамбеттің бас сүйегі жақтарын қозғалысқа келтіріп:

–Әй, Ноэль, мені Алматыға лақтырып кету үшін көрімнен қазып алдың ба?  Бұл не сұмдығың? – деп,  ренішін жеткізген сөздерінен түсінесіз.  Махамбет   осылайша  жазушының екі жанрдағы шығармасында  жақтарын қозғалысқа келтіріп, бірнеше рет «ашық әңгіме» «жасаған». Бұл шығармаларда бас сүйегі  – дәстүрлі емес кейіпкер сияқты әсер беретіні бар. Өйткені ол бастың иесі ұлы денесімен бірге көрінбейді, алайда оқырман оны сезеді. Осы орайда жазушының «Абай – сот» драмасы еске түседі, Абайдың рухы елді аралап  жүреді емес пе?!

Әлем әдебиетінде, соның өзінде, фольклорлық шығармаларда да елестердің кезіп жүруі жиі кездеседі. Сол сияқты «сөйлейтін бас» сарыны да,  «сөйлеу» қызметі жоқ  бас сүйегі де әлем әдебиеті бойынша табылады. Бұл сарын қазақ әдебиетінде де бар. Мысалы, кеңестік кезеңде жазылған Төлен Әбдікұлының «Бас сүйек» шығармасы.  Бұл шығармада антрополог Хамиттің қолындағы Жаубөрі батырдың басы «сөйлемейді». Шығарманың идеясы  Хамиттің ішкі сезімін жеткізу болған.  

«Кесікбас жайлы дастан» да белгілі

Ал соңғы жылдардағы қазақ әдебиетіндегі «бас»  сарынына  бір мысал –  Мақсат   Мәліктің «Бассыз бөрі» шығармасы.  Бұл туындылардың сюжеті де, идеялық  өзегі де  бір-бірін қайталамайды, әрқайсысындағы  «бастың» көркемдік тәсіл ретінде қолданылған өз мақсаты  бар.Ал әлемдік әдебиет пен кино саласынан бір мысалға америкалық режиссер Джим Джармуштың «Dead man» фильмін атауға болады. Киноның алдыңғы бөлігінде бастың қаңқасы Диккенстің үстелінің  үстінде  тұрғаны көрінеді, нақты айтқанда, көрерменнің  назарынан тыс қалмайтындай етіп   көрсетеді.  Алайда  оның да  айтары бөлек. «Сахнада мылтық тұрса, ол міндетті түрде атылуы керек» деген қағиданың  іске асуын  көрермен  фильмнің соңында   көркемдік шешім арқылы сезіне алады.  Сюжеттер  бір -біріне ұқсамайтыны түсінікті. Шабыт шалқарындағы адамның әрқайсысында өзіндік көркем ой, өзіндік шешім бар. Бұлардың бәрін ой елегінен өткізгенде, көңіл аударарлығы – Рахымжан Отарбаевтың «Бас» романындағы бас сүйегінің  белсенділігі – «сөйлеуі» – тарихты баяндауға, солайша шындықты жеткізуге қызмет етеді. Ал шындықты жеткізу үшін Махамбеттің бас сүйегі о дүние мен бұл дүниенің арасындағы байланысшы қызметін атқарады, сол арқылы шығарманың идеясы, мақсаты танылады.  Бұл мақсатқа жетуде жазушыға фольклорлық сана, нақты айтқанда, аруаққа сенудің, өзге әлем туралы мифтік сананың ықпалы бар және оны жазушы көркемдік тәсілге айналдырған. 

«Басты» оқыған кезде, сондай-ақ,  ойға жапон жазушысы Харуки Муракамидің «Тежегіші жоқ ғажайыптар елi және Дүниенің ақыры» (« Страна чудес без тормозов и Конец Света») романындағы  бас сүйектердегі, яғни қаңқалардағы «хабарларды» оқитын  зерттеуші-кейіпкер еске түседі. Бірақ жапон жазушысының романға жүктейтін ойы қазақ жазушысынан, тіптен, бөлек.  Жапондарда  бассыз қалған император мен батыр туралы мәліметіміз әзірше жоқ болса да (болашақта бұл тұрғыда зерттеулер жалғасады), шайқас  кезінде  шейіт болған отандастарының мүрдесін жинап алатыны белгілі. Жау болып тұрған  қарсылас та  бұған мүмкіндік береді, бұл – әлем бойынша ортақ қағида.  Ал біз әлі  Кенесары ханның басын қайтара алмай жүрміз.  Басын үш мәрте қылышпен шапқан    халық батыры тек бізде ғана сияқты.  Ең алдымен, ойға келетіні – осы.

Бірақ жеңе алмаған адамының басын  алдыру қазақ тарихында ғана емес.  Әлемдік тарихта  өш алудың қалай шыққанын «Бас сүйекке тіл бітсе» деген филология ғылымдарының кандидаты, шығыстанушы Төрәлі Қыдыр «Қазақ әдебиеті» газетіне 2003 жылы жариялаған мақаласында жазды.  Ал оған біздің қосарымыз – бастың қадірлі болуы  мифтік санамен  де байланысты. Егер шартты түрде адамның  денесін мифтік ағашпен салыстыратын болсақ,  бас – жоғарғы әлем. Адамның миы космоспен байланысты.  Космоспен байланыстылықты айтпағанның өзінде, орналасу жағынан да маңызды. Қазақ басын изеп, амандасу ишарасын жасаған адамды жақсы көреді. Өйткені ол жоғары бөлік – басын иді. Мәртебелі  басын  иді.

Адамның түс көретіні де, елестерді көретіні  де, аянға сенетіні де  космоспен байланыстылықты білдіреді. Әзірше метафизика деп қабылдайық, оның ғылыми дәлелі өз уақытында дәлелденетін болады деп үміт етеміз.   Ал «Баста» мұның бәрі бар. Өйткені жазушының өзі халықтың наным-сенімін көркемдік тәсілмен пайдаланды. Негізі, ғылымда  фольклорды авторлық шығармада қолданудың бірнеше түрі белгілі. 2009 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында ҰҒА академигі Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың директор лауазымында еңбек еткен жылдарында бірнеше іргелі ұжымдық монографиялар дайындалып, олар жарық көрді. Соның бірі – «Қазіргі әдебиет және фольклор» (Бұл еңбек кейін «Фольклор және қазіргі әдебиет» деген атаумен қайта басылды). Қазақ жазушыларының шығармаларындағы фольклордың  қолданылу түрлері зерттелген. «Осындай зерттеудің бір нәтижесі ретінде академик С.А,Қасқабасовтың: «Әдебиет әбден дамып, көпжанрлы, күрделі көркем-эстетикалық категория дәрежесіне жеткен шақта фольклорға қайта соғады, оны бұрынғыдан басқаша, өзінің деңгейіне сай қорыта пайдаланады. Мұндай жағдайда әдебиет фольклорды көбінесе символ ретінде, астарлы мағынада, көркемдік тәсіл ретінде қолданады және фольклордың ашық сыртқы түрлерінен гөрі адам санасының терең түкпірінде жатқан, күнде тысқа шыға бермейтін ирреалдық нұсқаларын ассоциативтік мақсатта шығарманың ішіне сіңістіріп жібереді. Мұны үндестік байланыс дейді» /Қасқабасов С. Алтын жылға. –Алматы, Жібек жолы, 2010, 236-бет/, –деп жазғаны Р.Отарбаевтың «Бас» романындағы мифтік сананы қабылдаудың жолын ғылыми түсіндіріп береді. Роман сюжетіне   елесті енгізу арқылы  жазушы екі әлемнің – бұл дүние мен о дүние – хабарын бергені түсінікті.  Мұның себебі – жазушы елесті кейіпкерлерді сомдау үшін ғана қолданған жоқ, оның астарында адам жаны өлмейді, рух өлмейді деген халықтың  фольклорлық санасын қолданған.

Қазақ романында антрополог қасына Құрақ ақсақалды ертіп, батырдың моласын қазу үшін келсе де, күрек тигізбеу маңызды екені айтылады, сол үшін «Алты алақан аялап, топыраққа тереңдей берді» (22-бет). Ал жапон жазушысы Харуки Мураками үшін бас сүйегі зерттеу нысанына айналған құрал. Демек, әр елдің жазушысының шығармасындағы фольклорлық түсінікте  стадиялық айырмашылық енгізілген. Мұны антикалық Зевс пен қазақтағы, тіпті, түркі халықтарындағы Тәңір мен Алла образдарындағы стадиялық айырмашылық ретінде қабылдауға  болады.

Романдағы тарихилық

Тарихи роман жанрындағы шығармаларды хроникалық сипатта қабылдауға көзіміз әбден үйренді. Тіпті, жанрлық ерекшелікті айқындауда бұл басты шарттардың бірі сияқты қабылданады. Бұл деректілікті мойындатады, сондықтан қажет. Ал «Бас» романында мұндай хроника немесе құжаттық дәйектер жоқ. Жазушы оларды мақсатты түрде қолданбаған, өйткені оның оқырманға айтар ойы – нақты болған оқиғаны хроника сипатында жеткізу емес, біздің тарихта орын алған оқиғаларды жинақтап, қазақ елінің болашағы, ұлттық намыс туралы ойландыру.

    Дегенмен «Баста» тарихта болған жағдайлардың  ізі сайрап  жатыр, жазушының бұл тақырыпты әбден зерттегені әрбір сөзінен белгілі. Оған қоса оқырманды ойлантып та тастайтын тұстары бар.

Бас сүйегі арқылы Махамбет  рухын сездіруден бастап  оның   зираты қайда екенін  көрсеткен Құрақ ақсақал, антрополог Ноэль Шаяхметов – өмірде болған адамдар.  Бірақ  Мәдениет және білім министрі, әдебиетші ғалым Қайып,  қала әкімі Имаш –  бәрі тарихта болған адамдар екенін жазушы  меңзеу арқылы   танытқан. Біздің замандастар  оларды кейіпкерлерге жүктелген қызметтері арқылы танып, олардың прототипін сезініп  отырады.

XXI ғасырдың оқырманы Махамбетке қатысты тарихты жақсы біледі, «Басты» оқығанда, ғалым Қайып пен қала әкімі туралы ойланып қалары хақ, ойланғанда, оқырман санасында зерттеулерден белгілі ақпараттар мен жазушының еркіндігі туралы ойлар қатар салыстырылып, санадан өтеді. 

Батырдың бас сүйегі кез келген адаммен «сөйлеспейтініне» де назар аудару керек, ол адам таңдайды.  Қаңқа антропологқа: «Ой арқалап болдың ба, балам?... Оқиғаның жалғасын өзгеден емес, өзімнен тыңда»,  – дейді. Бұл  – аруаққа айналған батырдың «сөйлесуге» адам таңдағанының белгісі (18-бет).

«Оян, ботам!» (85- бет) деп, ол қала әкімі Имашқа да аян береді.  Бұл екі кейіпкерге, яғни Ноэль мен Имашқа батырдың аян беруі, түсіне кіруі жазушының да таңдауы.  Антропологтың батыр үшін сіңірген ғылыми еңбегі болса, Имаш – қала әкімі, екеуі де  ұлттық  құндылықтың қадірін жете түсінген жандар деген таңдау бұл. 

Қайып деген кейіпкердің прототипі Ғылым академиясының академигі, Махамбет поэзиясын зерттеп қана қоймай, ақын Тайыр Жароковпен бірге еліміздің батыс аймағына барып, халық батырының зиратын іздеуге атсалысқан  Қажым Жұмалиев екенін ғылыми орта сезініп отырады. «Махамбеттануда көп еңбек еткен академикті жазушы қалайша  жағымсыз күйге түсірді? Неге?» деген сұрақ тууы мүмкін. Бұл орайда жазушының өз ойы – Қайып арқылы кеңестік саясаттың қазақтың ұлттық мәдениетіне, ұлттық мұратына тежеу салғанын жеткізу ойымен оны жинақталған /типтендірілген/  бейне етіп сомдау.  Жазушы Қажымғали /Қажым Жұмалиевтің толық аты/ дегенге ұқсас Қайып (драмада Қайыпқали Есимович) деген атты таңдап, оның тегін атамауының себебі – осы.

Қашқария мен Дүрия арқылы да жазушы кеңестік кезеңдегі ұлт тарихына немқұрайлылықты танытады. Жазушы  тарапынан осылармен  бір кейіпкерлер  кеңістігінен табылатын қала әкімі Имашқа деген жылылық  сезіледі. «Қала әкімі» деген лауазым кеңестік кезеңде, яғни Махамбеттің зираты қазылып, бас сүйегін мүсіндеу үшін алған кезде  болған жоқ әрі  қазіргі заман тарихында, соның ішінде мәдениет саласына көп еңбек сіңірген Иманғали Тасмағамбетовті  тану қиын емес.  Қала әкімі Имаш  кеңестік дәуірдегі аға буын мен «Болашақ жастарда»  дегізетін Дәурен мен Айымға дейінгі кейіпкерлер галереясындағы     зиялы қауым өкілi,  жақсыға үміт беретін  алтын  көпір қызметімен танылады. 

Махамбет Ноэль Шаяхметовтің   түсіне кіріп, «сөйлеп»,  шайқас барысында  «Шаңын шығарып емес, қанын шығарып соғыңдар», «Мін атыңа! Жаудан қашты деген жаман атқа қалдырайын деп пе ең?» деген сөздерін жеткізумен серігі Исатайдың нағыз батыр болғанын, оның   ажалы қалай болғанын, Қайыпқали сұлтанның сатқындығын айтады (Отарбаев Р. Бас. –Алматы: BRK Press, 2019, 15-16-беттер), ал Ықыластың  баскесерлігі  (Сонда, 19-бет), Баймағамбеттің  ажалы қалай болғаны (73-74-беттер),   яғни тарихтағы шындық батырдың бас сүйегінің «айтқан сөздері» арқылы жеткізілген.

Романда елестерді «сөйлету»   Махамбет-Жәңгір, Махамбет-Баймағамбет, Махамбет-Жәңгір-Ықылас–Баймағамбет арасында қолданылды.  Егер Махамбеттің бас сүйегі Ноэльге зиялы қауымның өкілі ретінде назын «жеткізсе»,  өз замандастары Жәңгір, Баймағамбетке айтқызған сөздер  арқылы жазушы  шындық, бәрібір, айтылады дегенді мойындатады.  Осындай бір мистикалық сипаттағы «сөйлесулерде»  жазушы романда Баймағамбетке:

–Басыңды алдырмас едім, қалың қазақ  тағы да соңыңнан еріп кете ме деп айбындым. Жөн сөзге сен көнбедің. Замана желі ұйтқи соғып, бізге көз аштырды ма? Ормандай орысты қайда қоясың?» – деген сөзді айтқызу арқылы патшалық орыс саясатын да айтады.  

Кейіпкерлерді егіздеу әдісі

Жазушының екі жанрдағы шығармаларында  кейіпкерлерді егіздеу әдісіқызық. Бұл тәсіл Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» романында кездеседі. Әйтсе де екі жазушының  кейіпкерлерді  іріктеп, егіздеудегі тәсілінде айырмашылық бар. «Ұлпанда» екі  Мүсірептің бірі Есенейге ақылшы, жақсы дос ретінде сомдалса, екінші Мүсіреп аңғалдығымен бас кейіпкерге ыңғайсыздық тудыруы да мүмкін адам кейпінде танылады. Бұл, әрине, өмірде бар жағдайды жазушының ескергені десе де болады. Ал Рахымжан Отарбаевтың «Бас» романындағы   Қашқария-Дүрия, Дәурен-Айым,  Баймағамбет-Ықылыс, Ноэль-Герасимов, Құрақ-Қарауыл – кейіпкерлерді егіздеудегі өзіндік таңдау байқалады. Ғ.Мүсірепов  адамдар аттас  болса да,  екі бөлек сапада дегенді білдіреді. Және ежелгі үнді жұмбағын жасырғаны оның өзінің де «Бұдан не шықты?» деген ойда қалғанын сездіртетін сыңайлы.  Ал  Р.Отарбаевтың  қай кейіпкері болса да, мұндай  өмірде жалғыз емес дегенді білдіретін ойды танытады, яғни  дүинеқұмар әйел жалғыз Қашқария емес,  тура сондай пиғылдағы Дүрия да бар. Сол сияқты Дәурен жалғыз емес, Айым бар.

Қазақ халқын тапқа бөліп, бір-біріне қарсы қойған кеңестік саясаттың  ащы сабағы бар. Ендігі жерде қарапайым ауыл баласы Дәурен мен қаланың қызы әрі байдың қызы Айым екеуі бірге   халық батырының басын ардақтауда  ынтымақтық танытады.  Жастар болашақ ретінде әрі ешқандай жікке бөлінбей, халқымыздың біртұтастығын  аңсаған көңілді  Дәурен мен Айым арқылы сомдайды. Автор ұстанымы осында.  Кеңестік дәуірдегі шығармаларда көркемдік шешімнің қалай жасалатыны, яғни бай міндетті түрде «аяғы аспаннан келетіні» белгілі болып отыратын, ал тәуелсіз Қазақстанның «Басында» ұлттық бірлік, жастарға сенім орын алған. 

Ал екі жастың арасында махаббатты дамыту немесе дамытпау  көңілі жүйрік оқырманның өз еркіне қалдырылған.

Кейіпкерлерді егіздеудегі тосындылық драмадағы Ықылас пен Баймағамбеттің қазіргі заман кейіпкерлері ретінде көрінуінде. Драма бойынша Баймағамбет – министр, Ықылас Төлеевич – басшы.  Бірақ жазушы оларды қазіргі замандағы кейіпкерлер етіп көрсетсе де,   екеуін де жағымсыз етіп сомдаған. Мұндай сатқын адамдар біздің қоғамда да бар дегенді білдіретін ой мен бірге халық батырына опасыздық жасаған жағымсыз адамдардың  есімдері сол сипатында әшкере болсын деген жазушының мақсаты болғанға ұқсайды.  

Әдетте, көркем шығармаларда лирикалық шегініс жасау  арқылы өткенді еске түсіру бар. Ал «Баста» өткенді еске түсіру кейіпкердің монологы сияқты берілмей, Махамбет  жақтарын қозғалысқа келтіріп, «сөйлеп»,  шығарма кеңістігіндегі қазіргі дәуір кейіпкерлерінің әлеміне араласады. Қаңқаға мұндай қызмет жүктелуі  аруаққа сенушіліктен орын алғаны түсінікті. Демек, аруаққа сенушілік ықпалды десек те, жазушының  драматургтік қызметінің де ықпалы бар, ол  осы саладағы білім-тәжірибесінің жемісі ретінде көрініс берген.

Үндістер арқау болған шығармадағы үндестік

Шығармадағы уақыт бір оқиғаны суреттеумен емес, бірнеше ғасырды қамтитын ауқымдылыққа жетеді, бұл фольклорлық жырлардағы эпизмді еске түсіреді.    Демек, жазушы шығармадағы уақыттың да, кеңістіктің де ауқымын молайтып, жалпыұлттық тұтастықты ұсынады. Шығармадағы уақыт пен кеңістік белгілі дәрежеде жымдасып кеткен, бұл да – көркемдік тәсіл.

Романды оқыған оқырман мен драмамен таныс адам: «Әл-Фарабиіміз айдалада қалды. Бейбарыс Дамаскіде жатыр. Жалаңтөс баһадүрден айырылдық. Шәкәрімнің сүйегін алпыс жылдан соң құдықтан жіліктеп теріп алдық. Мұстафа Шоқай  болса жат топырақта. Сырым мен Қаратауды ұмытуға айналдық» (68-бет), –деген жазушымен бірге ойланады. Ал драмалық шығармада: ...осы қазақта басынан айрылып қалған батырлар аз ба? Қырғыздың Кекілік тауында әйгілі Кенесарының сүйегі көмілген. Басы Эрмитаждың қоймасында. Әнеу Құлбарақ батыр  ше? Түрікменнің Аллақұл ханы Сүйінқара да қапияда басын кестіріп алыпты. Ұлы денесі туған топырақта. Басы оқшау елде. Ол жатыр. Қобдада жантәсілім еткен Исатай ше? Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Жайық бойындағы Қаройын құшақтай құлаған Махамбет ше? (151-бет), –деген сөздерге қосыла отырып,  ұлттың болашағы туралы ойландырады. Бұл ретте  В.В.Верещагиннің «Соғыс апофеозы» картинасындағы үйіліп, күмбез болып тұрған бас сүйектерді ойлаудан бұрын «далада шашылып қалмауымыз керек» деген ойдың  қылаң беретіні жасырын емес. Ал қазақ жас ұлт дейміз, біз  МӘҢГІЛІК ЕЛ болуды ойлаймыз, бұл орайда «Бастың» да айтары – осы.

Роман бойынша,  Алматыда Махамбет ескерткіші ашылатын салтанатта шетелдік журналистерге төраға Нұри Утенович «Ұлт намысы! Егер ол болмаса, біздің бабаларымыз әлем картасында тоғызыншы орында тұрған осыншама ұлан-ғайыр жерді иеленіп қалар ма еді? Отты қарусыз! Қызыл қолмен», –деп жауап береді. Сосын ескерткіштің ашылу салтанатына қатысуға келген жастарға қарап, мұнай мен газ бітсе, шетелден сатып алуға болатынын, «Ал ұлт намысын жоғалтсақ, бәрінен айырылғанымыз» /125-бет/, – дегенді айтады. Жазушы айтқызады бұл сөздерді. Солайша оқырманына да ой салады. Оқырман, әрине, ұлт намысы жолында жазушымен бірге, ҰЛТТЫҢ басы бола алған тұлғалармен бірге.

  «Заманында Рим папасын құрдай жорғалатып, қолынан сүйгізген Еділ патша қайдасың?» –деді Ноэль өз-өзіне сыймай. Бейбарыс баба, діні бөлек Дәуіт пайғамбардың зиратына атпен кірген жоқ па ең? Өзге жұрт екі бүктетіліп енер есіктің төбесін бұздырып. «Еңкеймеймін, ер басымды имеймін», – деп! Қайда сол өршіл рух! Қайда сол бастар!..» /106-бет/, – деген сөздермен көрермен де бүкіл қазақтың БАСЫ аман болуын, елдік рухтың үзілмеуін тілейді.

Айтпақшы, америкалық режиссер Джим Джармуштың фильмінде үндістер бар. Рахымжан Отарбаев та үндістерді, нақты айтқанда, апачилерді кейіпкер ретінде қосқан. Екі елдің өнер туындысындағы олар жағымды ой қалдырады, тек бір-бірін қайталамайтыны түсінікті. Фильмнің соңында өзін «Ешкім» деп  атауды сұраған кейіпкер, бұл оның есімі ретінде қолданылады, Уильям Блейкті Диккенстің жалдамалы жандайшаптарынан барынша қорғайды. Бірақ фильмнің соңында оны үлкен қайыққа жатқызып,  мұхитқа жібереді. «Барар жеріңе аман жет» деген жоқ, «Аруақтардың мекеніне барасың»,– деді, осы сөз фильмнің  идеясын ашады, яғни үндіс ашық реңді адамды өз жеріне қалдыруды жөн көрмеді.

Үндіс Уильям Блейкті бірнеше рет өлім аузынан алып қалса да, аруақтар мекеніне аттандыру сюжеті  фильмге идея жүктегендей. Көрермендер арасында «Режиссер  америкалықтардың үндістер мекенін аннексия жасап алуын айтқысы келген» деген де пікір бар. Әр көрермен өз ойымен қабылдайды, сондықтан бұған талас тудырудың қажеті жоқ шығар. Ал қазақ жазушысы апачилерді алға тарту арқылы өз халқының жерін, тарихын, ұлттық намысын қастерлейтінін,  бабаларын ардақтайтынын  үлгі етеді. Фильмдегі үндісті, қазақ романындағы апачилерді ойлағанда, «Сонда біз қандаймыз?» деген  ой еріксіз санаға келетіні сөзсіз.

Оған қоса, роман сюжеті бойынша антрополог Ноэль Шаяхметов «Мен де сендей болғанмын» деген жазуы бар тостағанды қазақтың жерінен (Талғардан) тапса, «Сен де мендей боларсың» деген жалғасын  Солтүстік Америкадағы апачилердің қорғанынан табады, бұл – жазушының ұлттық намыс әлемнің қай түкпірінде болса да,  қай халық болса да, бәріне ортақ дегенді айтқаны. «Бізде ұлттық намыс  жоқ па?» дегенді жеткізгені.

Бірақ «Қазақта намыс жоқ» деген ойды жазушы айтпайды. Өйткені ол  Дәурен мен Айым арқылы халқының болашағына сенеді.  Романды оқыған оқушының да, драманы көрген көрерменнің де жүрегіне жарқын болашаққа деген сенімді ұялатады.

Үш бас... Басы кесілген үшеу...  Тек олар емес... «Басты» оқи отырып, ұлы тұлғаларымыздың ұлы денелерінің өзі шетелде қалғанын ойлаймыз. «Бас» намысымызды қайрауға ой салады.

Ал «Мен де сендей болғанмын, сен де мендей боларсың» деген сөзді Қабірстандағы жазу деп айтады, нақты авторын табу мүмкін емес,  Талғардан табылған, қазақ еліне сенсация болған тостаған мен ондағы  жазу, шынында,  басқа, жазушы  адамзатқа ортақ ой салатын сөзді қалың оқырманына ой салу үшін қолданған. «Басты» біраз елдің оқырманы оқып жатыр.

Қорыта айтқанда, қазақтың мифтік санасы сіңірілген «Бас» әлем әдебиетінен өз орнын алатыны сөзсіз. Ал қазақ үшін ұлттық намыс еш уақытта санадан өшпейді. Өйткені фольклорлық  және тарихи сана ұрпақтар ауысса да, жаңғырып тұрады. Бұл орайда жазушы Рахымжан Отарбаевтың «Бас» романы мен драмасының  елеулі қызмет атқаратыны сөзсіз.  

 Риза Әлмұханова, филология ғылымдарының докторы,

Нұр-Сұлтан қаласы. 

07.09.2020