Бұл дастанның авторы бүгінде жасы 87-ге келген Қостанай облысы Амангелді ауданындағы Қабырға ауылының тұрғыны – ЕГІНБАЙ БАЙКЕНҰЛЫ.
1921-1923 жылдары елімізде жүргізілген жер реформасына байланысты ауылдағы кедей шаруаларға көмек көрсету мақсатында құрылған «Қосшы» одағы Кеңес өкіметінің артықшылықтарын насихаттап, аумалы-төкпелі қиын-қыстау заманда негізінен мал шаруашылығымен айналысатын шаруаларды егіншілікті дамытуға үгіттеді.
Осы кезеңде «Кенжетай» серіктестігін басқарған Тоққожаұлы Бижан1, Құдабайұлы Молдаш2 аталарымыз мемлекет қайраткері жерлесіміз Қаралдин Байқадамның3 көмегімен егін салуға, құрал-жабдық, тұқым сатып алуға Үкіметтен қаражат бөлініп, нәтижесінде мол өнім алынады.
Күзде Құстөбенің өзен жақ іргесіне қырық киіз үй тігіліп, ( бұл жер бүгінде «Қырық үй» аталады) Қостанайдан, Торғайдан өкілдер шақырылып, үлкен сабан той өткізгелі жатқанда сол уақыттағы астанамыз Орынбордан осы өңірдің тумасы, белгілі мемлекет қайраткері Әліби Жангелдин4 келеді.
1921 жылғы қуаңшылықтан кейін, елге молшылық әкелген қуанышты оқиғаға тұспа-тұс келген Әлекеңнің құрметіне суармалы канал «Әли арық» аталады.
Бақытбек Байтеміров,
тарихшы, журналист
ЕГІНБАЙ БАЙКЕНҰЛЫ
ӘЛИ АРЫҚ
(дастан)
Құстөбе – Құлшық баба төл қонысы,
Кезінде, ие болған, жер бөлісі.
Бұл жерде мал өсіріп, құсын аулап,
Әулеттің өсіп, өнген, өрлеп ісі.
Аралда мыңғырған мал жайылатын,
Малшылар атпен зорға қайыратын.
Көл-көсір өнімдерін сыртқа сатып,
Қажетін керегінше айыратын.
Мал бағу біздің елдің кәсібі еді,
Зәузаттан мұра болған нәсіп еді.
Ер-тұрман, былғары етік, мәсі жасап,
Жүнінен байпақ, киіз басып еді.
Жарасып түлкі тымақ қыздарына,
Қасқыр тон, сеңсең ішік ұлдарына.
Пұл еді құрт пен майы, ірімшігі,
Бақ қонып, баста дәулет тұрғанында.
***
Артынша патша құлап, сәбет келді.
Сәбетпен қоса еріп әлек келді.
Бар малын қолындағы тартып алған,
Сәбеттен ел жақсылық дәметпеді!
Туыстан бай, кедей деп “тап” шығарды,
Бай жау деп, хан көтерді жалшыларды.
Кедейлер сауаты жоқ атқа мініп,
Табанда қалтасынан заң шығарды.
Үкімет қолда барын тартып алды,
Артынан салық жинау қарқын алды.
Осылай бай мен кедей "теңесті" де,
Сығарға биті қалмай тақыр қалды.
Жаба алмай ауыр алым, бар шығынды,
Жан-жаққа бас сауғалап ел шұбырды.
Малы жоқ, қамбасы бос, жігері құм,
Осы еді сол кезеңнің бар шындығы.
Болғасын төніп келген тажал күшті,
Аштықтан талай адам ажал құшты.
Үлкендер ақылдасып, белгіледі,
Жол тауып шырғалаңнан шығар тұсты.
Ойлары, ұйымдасып шығыр салмақ,
Ол үшін өзен суын бұрып алмақ.
Табанға суармалы егін егіп,
Су өтер арнасы кең арық қазбақ.
Осылай аталарым қазған арық,
Ұрпаққа үлгі болып қалғаны анық.
Еңбегі жанқиярлық еске түссе,
Әлі де таңданамыз, қайран қалып.
Мұны айту борышымдай көрінеді,
Ойларым ақ қағазға төгіледі.
Кенжетай өзенінен мауқын басып,
Төрт түлік жер қайысып өріп еді.
Жерінен Құстөбенің қазған арық.
Көремін, ізі жатыр, жылда барып.
Қойнауын қазыналы туған жердің
Аралап, ораласың сырға қанып.
Аталар арық қазған егін үшін,
Аштықтың қасіретін жеңу үшін.
Қолымен жердің төсін қопарыпты,
Нан тауып ұрпағына беру үшін.
Өзеннің бетін бұрған өрге қарай,
Өтті екен биік асу, дөңнен қалай?!
Қажырлы аға ұрпақтың еңбегі бұл,
Азапқа адам сенбес төзген талай!
Тапшы еді сол кезеңде кетпен, күрек,
Алмасаң жігер-қуат көктен тілеп.
Ауданда жер қазатын машина жоқ,
Біледі көзбен көріп, өскен түлек.
Байқадам, беделді жан көпті көрген,
Жүретін араласып тектілермен.
Әлиге, бір келгенде «Жерлестерің,
Суарып астық алмақ - депті – жерден».
Әлекең риза болып бастамаға,
Жөнелген жерлестерін қостап ала.
Шешіпті құрал, сайман, тұқым жайын,
Қаржыны бөлгіздіріп астанаға.
Осылай канал қазу басталыпты,
Жұмысты Бижан, Молдаш басқарыпты.
Екеуі мұрап деген атақ алып,
Ұмытылмай ел есінде сақталыпты.
Ел көрді бейнет пенен қиыншылық,
Сөйлетсең айтар мұны ши мен шілік.
Көзімен көргендерден тірі жан жоқ,
Жылжиды, кідірмейді бұл тіршілік.
Каналдың айта берсең сыры қалың,
Мәнісін терең бойлап ұғынамын.
Аталып «Әли арық» ел аузында,
Қалғаны есте мәңгі бүгін мәлім.
Күн ыстық, көлеңке жоқ, паналардай,
Ол кездің белсендісі жан алардай.
Жұмысқа салады екен, ертелі-кеш,
Адам жоқ артық-кемін бағалардай.
Қосылды сөйтіп іске «Әли арық»
Комиссар Жангелдиннің атын алып.
Каналды іске қосу құрметіне,
Әліби атамыздың келгені анық.
Әліби еліміздің комиссары,
Абройлы ел алдында болған шағы.
Бөлісті қуанышты көпшілікпен,
Жиналып ақсақалдар, қаз5 бен сары6.
Сөйлейді Бижан әкем сонда тұрып:
«Қазақта бар еді - деп - әдет-ғұрып,
Атызды Әли арық атау үшін,
Рұқсат сұрап отыр Сізден халық”.
Бұл сөзге қол соғыпты тұрып халық.
Әлиге туған елдің сыры қанық.
Ресми жоралғысы хатқа түсіп,
Аталып кетті солай «Әли арық».
5,6 – ру атаулары
Арық деп аталғанмен, канал еді.
Әйтпесе тарихта аты қалар ма еді?
Алабын Кенжетайдың егін басып,
Қырманға қызыл бидай толар ма еді?
Бас арық Құстөбеден бастау алып,
Алдымен «Ақсай»5 қалар суға қанып.
Қырдағы «Қырық үйді»6 қарық қылып,
Өтеді ортасынан тура жарып.
Су келіп, елдің халқы - ол қуанды,
Сусырап, шөліркеген жер қуанды.
Қорегін жерден алып, өсіп-өнген,
Ақ тары, қызыл бидай, бел қуанды.
Бұл арық астық берді, қырман толып!
Бұл арық нан жегізді, бидай беріп !
Тоқтық пен молшылықты ала келді.
Жырғады қырдағы ел қарын тойып.
Арықты суға толы...бұрынырақ,
Көргенде көңіл толқып, тұрдым бірақ.
Қақпасы жауып-ашар болушы еді,
Ағысты реттейтін, қолмен бұрап.
Белгілі ел тұрмысы түзелгені,
Ерлерім елдің жоғын түгендеді!
Жер қазып, қап тасыған аталардың,
Аттарын тізім жасап, білер ме еді ?
Жұмабай7, Шолан7 және Жәкен7 ұста,
Темірден кетпен соқты алты ай қыста.
Бұйрабас, Төлен, Ыбырай көрік басып,
Құралды дайын етті бұл жұмысқа.
Қатысты ақсақалдың бәрі бірдей,
Құлахмет, Шибұт және Сызай, Мөкей.
Ақыл қосып отырды Шақат, Мұрат.
Байкен, Шалжан, Мәмбет пен Кенбай, Бекей.
Мұқат пен Әлмағанбет, Қалмағанбет,
Шайкен, Сейтқас және де Жалмағанбет.
Дүтбай, Ақбас, інісі Шайкамалға,
Етсең артық болмайды қандай құрмет.
Қызырия, Әміркен, Иманқұл қарт,
Ауыр іске белдерін буған шындап.
Сүлеймен мен Сүлекеш, Сейдахмет,
Атақ алмай, тер төккен бұлар қымбат.
Бозша, Биат, Текен мен Шөкен қартым,
Дүйсенбай да бұзбаған берген антын.
Көшен әкем, Қатпа, Кәжек, Шармағанбат,
Рысмағанбет - көтерді елдің даңқын!
Бәйсеңгір, Ташай, Ықылас, Шайман аңшы,
Ерғали, Төлен, Хамза, Сапабек атшы.
Байменде, Нұрман, Мұса, Шомбал қарттар,
Аттары елге мәлім өңкей жақсы.
Әмірғазы, Байтұрсын,Тикіл, Бөпіш,
Жұмалы, Әшірбек пен ерке Жүніс.
Қияқбай, Міржан және Дәуітбай шал,
Болмаған олар келсе, келте бір іс.
Бас арық - Әли арық атағы аңыз,
Еске алмай қалай қамсыз жата аламыз?!
Аталар еңбегінің арқасында,
Нәубеттен өлмей тірі қалғандармыз.
Қазақтың тауқыметі жетер басқа,
Жара бар жазылмаған арқа, баста.
Азырақ шер тарқатып айтып өттім,
Оқиға ой салар деп барша жасқа.
Қапы жоқ, аталардың ісі адал,
Нағыз ер, тізімдегі, кісі солар.
Еңбегі еленбеді демесеңіз,
«Әли арық» - қалдырған белгісі бар.
Мен жаздым, оқиғаны білгенімше,
Аталар бастан кешкен күндер кеше.
Жас ұрпақ есте сақтап жүрсін дедім,
Тарихты терең бойлап түгендесе.
5,6 – жер атаулары
7 - арық қазып, егін салған серіктестік мүшелері.
1 – Тоққожаүлы Бижан – «Кенжетай» серіктестігінің төрағасы, Қошқар батырдың шөбересі, кезінде алаш қайраткерлерімен де , Әбдіқапар ханмен де, Амангелді батырмен де жақсы қарым-қатынаста болған,, елдің сөзін ұстаған, бас көтерер қайраткер. 1929 жылы шонжар тұқымы ретінде ұсталып ,түрмеге қамалғаннан хабарсыз кеткен.
2 – Құдабайұлы Молдаш – Кенжетай серіктестіктігін ұйымдастырушылардың бірі. 1937 жылы халық жауы деген айыппен атылған.
3 – Байқадам Қаралдин 1877 жылы Торғай уйезі Қараторғай болысында туған. Кеңес өкіметі орнағанға дейін Торғай уйездік кеңсесінде тілмаштық қызмет атқарған. 1917 жылдан Алаш қозғалысына қатысады. 1919 жылы автономия талап етіп А.Байтұрсынов,Ә.Жангелдинмен бірге Ленинге барған. Казревкомның алғашқы құрамына кіріп,әскери-революциялық комитетің хатшылығына сайланады. 1920 жылы бай тұқымы деген жаламен Үкімет мүшелігінен шеттетіліп, Торғай уйездік атқару комитетінің төрағасы, кейін уйездік комитеттің жер-су бөлімін басқарады.Сол кезеңде өңірде суландыру-егіншілік серіктестіктерін ұйымдастыру ісіне белсене қатысады.1930 жылы халық жауы ретінде ату жазасына кесіледі.
4 – Ә.Жангелдин 1921 – 1925 жж. Қазақ ССР-ы (1922 жылға дейін Қазақ АССР-ы ) Жоғарғы Кеңесінің Президиум мүшесі, Қазақ ССР Орталық атқару комитеті төрағасының орынбасары және сонымен қатар халықты әлеуметтік қамсыздандыру халық комиссары, «Қосшы» одағының төрағасы қызметтерін атқарды.
