(Аңыз-әңгіме)

 Біреудің бағы,  біреудің дарыны асып туатыныны секілді, жер бетінің жаратылысында да былай қарасаң әділетсіздікке ұқсайтын құбылыстар көп. Бір жердің сыңсыған орманы көп, бір жердің баурайы тек таудан тұрады. Ал, менің туған жерімдей мекенге тау дегеннен төмпешік, теңізден тамшы да бұйырмаған. Бірақ, осыны әділетсіздік деуге бола ма? Жер бетінің бәрі теңіз болса, қырындар мен арқарлар қайда күнелтпек? Жер бетінің бәрі тау болса, киіктер мен төрт түлік қайда жайылады? Сондықтан, нені қалай жаратса да Құдайдың өз есебі бар.

Менің туған жерім де сондай тіршіліктің ұлы жоспардың бір бөлігі. Ырғыз өңірінде сылаңдап аққан сексен өзен болғаны аңыз емес. Солардың көбі ертеректе ұзатылған қыздай алысқа сіңіп, жоқ болған еді. Бірақ, жыраулар айтқан «Қоғалы көлдер мен қом сулар» әлі де бар. Қазір баяндайын деп отырған бір әңгіме сондай қоғасы мен көлі бар «Қарақоға» деген жерде өтіпті.

Жеті қараңғы түнде үй ішін оятпастан Бибісара  далаға шықты.  Түнде шалапты көп ішкен соң ба, әлде сабан үйдің іші суық болды ма түзге шығуы жиілеп кетті.  Әлде, ертең алғаш рет мектепке барасың дегенді естіп, тұла бойын таң-тамаша сезім билеп ұйықтай алмай жатқан шығар-ау?! Бибісараның әке-шешесі «Тельман» деген ауылдан қырық шақырымдай алыстығы бар «Қарақоға»  деген жерге  қоныстанған. Елден жырақ демесең, мал соңында жүрген кісілер үшін бұл жердің өз кереметі бар.

Сарша тамыз деген аты болмаса, далада күздің қара суығы ұлып тұр. Ысқырған жел құлақтың түбіне келіп ызыңдап, бейне жаны бар мазасыз кісідей жүйкеңе тиеді. Адамнан ешбір қайырым болмаған соң, жел шіркін зу етіп  көл жиегін жағалай өскен қамыстарға ұрынатын секілді. Олардың мазасын қашырып болған соң қара бұлтқа тиісіп, ол қайыспаса су бетіне толқын шығарып, әйтеуір таң атқанша тыным таппайды. Ертесі дала бедеріне қарасаң түнімен желөкпе желдің ойынына айналған сусыма құмның  бетінде ирелеңдеп жатқан сұлу суретті  көруге болатын еді.

Тентек жел осы әдетімен қаршадай қыздың беті-аузын қыдықтап ойнады. Содан соң, мектепке баруға дайындап, тастай қылып өріп қойған бұрымына тиісті. Шаш оңайлықпен жалбырай қоймаған соң, бір ысқырып алды да аулаққа кетті.

Бибісара үйден алысыраққа барып отырған еді. Тамыздың желі бойын тоңазытып барады. Отырып алып, көз ұшында бұлдырап қана көрінетін құм шағылдарға көз тастады. Өздері құмнан жасап ойнайтын кішкентай таулар секілді. Бибісара биігін қар басқан тау дегенді естігені болмаса, көрген емес. Ол үшін осы құм төбелердің өзі асқар таумен тең.

«Ертең жездем нешеде келеді екен? Мені мектепке жаяу апара ма? Әлде машинаға мінем бе екен? Мектеп деген қандай болады өзі? Мен сияқты қыздар бар ма? Мына бантигімді жел ұшырып әкетсе қайтем? Шашым тарқатылып қалса апам ұрысады ғой. Түу, таң қашан атады?» . Бибісара түзде отырып небір түрлі ойға батты. Өз сұрақтарымен әлек болып отырғанда  оның құлағына жылаған баланың дауысы естілді. Үйде де, бұл маңайда да кішкентай бала жоқ. Бала түгілі, мал ұстап отырған  өз әке-шешесінің үйінен басқа, бұл жақта ешкім тұрмайды. Қорадағы қой дейін десең олар тып-тыныш.

Тағы естіді. Жылаған баланың даусы алыстан үздігіп жетіп жатыр. Біртүрлі қапаланып, қорқып жылайтын сияқты. Ес білетін баланың емес, кәдімгі шарананың дауысы. Бибісараның қорыққаннан жерде отырған күйі екі тізесі сіресіп қалды. Тұрып кетейін десе, аяғы құрғыр қозғалмайды. Отыра беруге тағы болмайды. Жылаған сәби үні үзілер емес.

-         «Іңғә-іңә-ә-ә-ә...»

Қорыққаннан  оның  екі көзінен парлап жас ақты. «Бұл кім, кім бар?» деп сыбырлап сұрай берді. Бірақ онысы өзге түгіл өзіне де естілген жоқ. Осылай үрей құшағында отырғанда кенет «Сара, әй Сара!» деген дауыс естілді. Үйден шешесі шығып жан-жағына алақ-жұлақ қарап мұны іздеп тұр екен. Өз атын естігенде барып ол есін жиып атып тұрды да «Апатайлап!» үйге қарай жүгірді.

 - Әй, мына қызды жын қаққан ба? Үйге қарай жүгірме. Жүгірме деймін. Жаман болады…

 Келесі күні Бибісара сабаққа бара алған жоқ. Түнімен қалшылдап тоңып, енді бірде терлеп өзімен-өзі «Жылама!», «жылама!» деп сандырақтап жатты. Түске дейін бір қой сойылып, аруақтарға бағышталды. Шешесі жас қойдың сорпасын Сараға ұрттатты. «Ей, байғұсым-ай. Түнде жалғыз шығып, содан шошынған ғой» десті үйдегілер. Ұлыған қасқыр үнін естіп қорқып қалды деп те ойлады. Себебі, кейде аш шибөрілер ұлығанда неше түрлі жын-жыбырдың даусын салатын. Біресе, сыңсыған қыз. Біресе, жылаған бала. Тіпті, қамыстың ортасынан өткен желден де мың құбылған үндер шығады. Кейде ауырсынып жатқан адамдай ыңыранып, кейде сыбызғы үніндей сызылтып ән салады.

«Сол түні кім жылады, айдалада жатқан ол кімнің баласы?» деген сауалдың жауабы да жоқ емес. Себебі, осы әңгімедегі Бибісара менің туған әжем еді. Ол аңызды маған былайша баяндап берген:«Сонау ашаршылық  жылдары болса керек. Әйтеуір, бір ауылдың арып-ашыған адамдары сүлдерін сүйретіп көшіп бара жатыр екен. Жоқшылықтан қашты ма, әлде, қуғынға ұшырыпап жер аударып бара ма, ол жағы маған белгісіз. Сол көштің үстінде бір әйелдің толғағы келіп қалыпты. Солай Қарақоғаның құмының үстінде бір шақалақ өмірге келіпті. Бірақ, неше күн ашығып, нәр татпаған ананың көкірегінен бір тамшы да сүт шықпай қойыпты. «Заманның қыңыр кезінде қайдан ғана тудым?» деп шеше байғұс зар илеп жыласа да көкірегінен бір де бір тамшы уыз шықпаған екен. Көш болса тоқтап тұр. Маңайда баланың таңдайын жібітерлік ештеңе жоқ. Тышқақ ешкінің өзі суалып кеткен. Ағарғанға әзір жарымайтынын білген жұрт баланың аузына тым болмаса  қара су тамызайық деп келіседі. Бірақ, адам өмірге келгенде ананың көкірегін соруды ғана біледі екен. Кішкентай сәби аузына тамшылап аққан суды жұта алмай қиналып, жұртты да әбігерге салыпты. Сөйтіп, өмірге келе салысымен жоқшылықтың азабын тартып үлгерген шарананың үні ұзаққа бармай, демі үзіледі де кетеді.

«Тірі адам тіршілігін жасайды» дегендей көш бақиға кеткен баламен қоштасып, құм шағылдардың біріне жерлейді де кете барады. Шешенің жүрегі шерленіп тұрып: «Ботам-ай... Ел аман болып, заман түзелсе қасыңа келем. Сені ақ төсіммен емізіп, жуындырып, кенепке орап, топырақ салып қайта жерлеймін. Сен тек мені күт, жылама!» деп қоштасқан екен. Баласына қайта келгенде көз жазып қалмас үшін өткен әр сайды, әр тас пен төбені жаттап отырыпты, қайран шеше. Өмірге келе салып жарығы өшкен жалғызын шеше-байғұс  құм төбешіктің құшағында қалдырып кетуін кетсе де, баланың жылаған даусы құм астынан әлі де шығатындай, мұны іңгәләп шақырып жатқандай артына мың мәрте бұрылып қарай беріпті.  Ал, адамдар кеткен соң жыны қозған бақсыдай дүлей жел көтеріліп, баланың бетін жапқан құмды ұшырып әкеткен екен. Тыр жалаңаш жер ананың құшағында жатқан сәби сонда көзін ашыпты. Содан қайта жаны шыққанша «іңгәлап» жылай беріпті, жылай беріпті. Дүлей жел баланың даусын шешесіне естіртем деп зулай түседі. Амал нешік… Қайрылып келіп ешкім сәбиді алып кетпепті.

Содан бері бұл даладан қай жолаушы өтсе де жылаған баланың үнін еститін көрінеді. Содан бері, осынау қамысты көлдің жағасы «Бала жылаған» атанып кетіпті. Біреулер, бұл жәй ғана төбешіктерден сырғанаған құмның дауысы десе,  біреулер желдің уілі дейді. Ал, әжем болса ол дауыс жаны жай таппай жүрген сәбидің рухы деп болжайды. Өз құлағымен естігесін бе, әлде өзі де ана болған соң жүрегі елжіреді ме осы оқиғаны әңгіме қылып жазуымды өтінген де әжем еді…

Жарықтық әжем баланың жылағанын жақсы көрмеуші еді. Кейде, бауырларымызбен алысып ойнап жүріп бақыртып қойсақ немесе оянып кеткен бөпелерді бесіктен шешіп алудың орнына, жылаған күйі тербете берсек әжем «Әй, баланы жылатпасаңдаршы!» деуші еді жалынғандай. «Ой айналайын, шыбыным-шыбыным» деп еңіреп келген баланың бәрін жұбататын. Өзі де ешқашан балаға ұрыспайтын. Үлкендікпен қатты сөз айтып не жұмсап қойса «кешірерсің, қатты кейіп қойдым-ау» деп ақталатын. Сондай кездерде дардай басымен бордай езілгенін көріп әжемді біртүрлі аяп кететін едім. Сондағысы, бала жылап қалмасын дейді екен ғой. Қазір жылаған баланың дауысын естісем әжем айтқан осы әңгіме еріксіз еске