Әдеби шығарманы оқуға, талдауға құмар жан үшін кедергі жоқ. Әр сабақты түрлендіре беруге болады. Ізденген жанға әдіс те көп. М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің магистранттарына өтетін «Әдебиеттанудың өзекті мәселелері» мен «Қазақ әдебиеттануының жаңа бағыттары» сабақтарында «Күлтөбе» хабарында бас қосатынбыз. Әр жыл сайын осы хабар аясында әдеби шығарманы талдаудың мәселелеріне арнайтынбыз. Әдеби шығарманың  әр жанрларына арналған хабарларымыз өткен. Биыл сәл әдістемелік жағынан өзгеріс жасап, магистранттар топпен жұмыс жасады. Тақырып әңгіме жанрын талдаудың ғылыми мәселелеріне арналды. Әдебиетке арналған хабарларды үзбей көруге тырысам. Соңғы кезде ұнаған әдеби хабарлардың бірі «Abai.tv» телеарнасындағы «Сана» бағдарламасындағы «Заманауи қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанры» тақырыбына арналған хабар болды. Магистранттарыма да ұсындым. Әдеби сұхбатта айтылған ойлар мен пікірлер бойынша магистранттар топ болып қорытынды жасады, бір-бірін толықтырды, бір-бірін өзара бағалады да. Бүгінгі заманауи қазақ әңгімесі жайында пікірлерін «Padlet» тақтасы арқылы ортаға салды. Көшбасшылар тағайындап, тұжырымдарын қорғады. Сұхбатта талқыланған заманауи қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрында байқалған ерекшеліктерге тоқталып, бірі 1991 жылдан бастау алады десе, енді бірінің 2000 жылдардан бастау керек деген ғалымдар тұжырымдары бойынша өз ойларын ортаға салды. Заманауи қазақ әңгімесінде социалистік қоғамнан капиталистік қоғамға ауысу кезеңі көрініс тапқанын, «Мәдени құбылыс» болып келгенін, посмодернистік сипат көрініс тапқанын, бұл кезеңдегі әңгімелер ұзақ сонар баяндауды азайтқанын, баяндаудан гөрі кейіпкерлердің іс-әрекетіне көп жүк артылғанын, минимализмге мән берілгенін, идеяға көп мән берілгені, симулякр элементтері көрініс тапқанын, фантастикалық, детективтік элементтер көбірек көрініс тапқанын, мифтік элементтер, мистикалық сарын басым болғанын, кеңістікте болып жатқан құбылыстарды қабылдамаған, мойындамаған кезде фольклорға, мифке жүк арту басым болғанын, идеяны астарлап жеткізу, дәстүрлі баяндау тәсілінен бас тарту, футуристік бейнелеу көрініс тапқанын, жаңа формаларды әкелгенін, ұлттық культтің өзгеше сипатталғанын, қоғамдық қатпарлы мәселелерге еркін барғанын, мәселені аллегориямен беру кеңінен көрінгенін, сонымен қатар осы сұхбатта айтылған тіл мәселесі: тіл жұтаңдығының бірі кемшілік, бірі ерекшелік деп қабылдау барын және қателіктер де (сөз қолданыстарында) орын алатынын жеткізсе, магистранттар сұхбатта осы талқыланған мәселердің барлығын табуға тырысты. Әдебиеттанушы жас ғалымдар Айнұр Ахметова мен Айнұр Төлеудің, жазушы-драматург Әлішер Рахаттың пікірлері, ойлары ұнағанын ашық жеткізді. Осы сұхбатта айтылған келелі ойлар мен пікірлер, әдеби, ғылыми талдаулар сабақтың екінші бөлігінде әдеби шығармаларды, тақырып бойынша әңгіме жанрын талдауда көп көмегі болғаны айқын. Сабағымыздың алғашқы бөлігі аталған сұхбат бойынша талдау жұмысын жасаса, сабақтың екінші бөлігінде бүгінгі заманауи қазақ әңгімесінің моделін постер арқылы көрсетті. Екі топ бірі аға буын өкілдерінің шығармалары бойынша қорытынды жасаса, келесі топ жас буын өкілдерінің әңгімелері бойынша постер қорғап, шығармашылық жұмыстарымен жалғастырды. Ғылыми-теориялық зерттеулер, мәтіндік талдаумен шектелмей, сурет өнері арқылы да беруге тырысты.

Аға буын жазушылардың әңгімелерін таңдаған топтан «Филология: қазақ филологиясы» білім беру бағдарламасының 1-курс магистранты Балауса Бірлесова Рахымжан Отарбаевтың әңгімелерін талдап, өз ойын ортаға салған болатын:

-Қаламгерлер қаламының  ұшымен халықтың өткені мен бүгінінің сан-қилы тағдырын тебірене, күйіне, сүйіне суреттеген қазақ әдебиетінде  әңгіме жанрының орны ерекше. Сөз үнемдеп, ой жинақтап, негізгі бір оқиғамен оқырманды өзінің көркемдік әлеміне жетелеп, өткір, икемді, сүйкімді жанр болып саналатын әңгіме жанры заман ағымына сай өзгерістерді қабылдап, толысқанның үстіне толысуда. 

Әңгіме – болмысында қысқа болғанымен, үлкен жауапкершілік, бақылағыштық парасат пен шебер талантты талғайтын жанр. Әңгіме деп ат қойып, айдар таққан дүниенің барлығы бірдей әңгіме жанрына қойылатын талаптарға толық  жауап бере алмайды. Көлемі  жағынан қысқалығы, композициясы шымыр да ширақы құрылымдалуы, сюжеттің бірер оқиғаға, эпизодқа құрылуы, кейіпкер характерінің бірер әрекет, жағдайларда көрінуі, сан жағынан саусақпен саналатындай  мөлшерде кейіпкерлерінің болуы әңгіме жанры ерекшелігі.

Тәуелсіздік кезеңінде әдебиетте уақыт талаптарына сай  қалам тербелмеген тың тақырыптар көтеріліп,  жазушылардың жазу мәнері мен стилінде айтарлықтай өзгерістер орын алды. Әдебиетке жаңа дем әкеліп, дәстүр жалғастығын сақтап, оқырман сұранысына жауап бере алатын қабырғалы қаламгерлер қатары да көбейіп, үлкен концепциялы жазушылар пайда болды.

Тәуелсіздікке дейін де, кейін де жазған, өзіндік дара стилімен, жазушылық қолтаңбасымен дараланған қалам иелерінің бірі – Рахымжан Қасымғалиұлы Отарбаев. Шығармаларында бүгінгі күннің өзекті мәселелерін арқау етіп, адам жанының моральдық-эстетикалық мәселелеріне терең үңілетін суреткердің қай туындысында да ұлттық идеологиялық мәселелер айрықша көзге түседі. Жазушының 2014 жылы жарыққа шыққан «Аяқталмаған хикая» әңгімесі де  ұлттық идеология мәселесіне назар аударған әңгіме. Қазіргі әңгімелерге тән көлемінің аздығы, диалог пен монолог арқылы характерді ұтымды жасау, айтар ойы анық, идеясы қанық шығарма ретінде тануға болатын бірден-бір шығарма. Әңгіме автордың атынан әңгімеленіп, соғыс жылдары жазушының елінде болған оқиға сюжетіне құрылады. Сыртқы құрлысы нәзік болғанымен, іші астыртын зарға толы әңгімеде бүгінгі қоғамдағы өзекті тақырыпқа айналған аралас неке мен өзге ұлтқа тұрмысқа шыққан қазақ қыздарының тағдыры, ұлттық идеология мәселелеріне назар аударады.

Жазушының келесі кесек туындысы – «Торшақыз бен тотықұс» (2012) әңгімесі. Шығарманы оқи отырып, бүгінгі өміріміздегі  моральдық атмосфераны сезіне аламыз. Автор бір ғана қыздың басындағы жағдайды суреттеу арқылы бүгінгі мансап жолындағы қыздардың тағдырын, өмірлік шындықты боямасыз терең психологизммен жеткізеді. Ғылым кандидаты, тотықұстан өзге сыр айтар серігі жоқ, біреуден ілгері, біреуден кейін тіршілік кешіп жатқан Торшақыздың жаны күйзеледі, жер ортасында өзінің жалғыздығын сезінеді. Шығармада Торшақыз бен ғылыми жетекшісі академик Айсарин арасындағы байланыс, академиктен бала сүюі, бәйбішемен арадағы жанжал, академик өлімінен кейін тірегі болған адамның бейітіне жақындай алмауы, Торшақыздың заңсыз зират салдырып алуы, соңы сот шешімімен аяқталуы терең психологизммен, нанымды суреттеледі. Әңгіме арқылы өмірде шаңырағы бір болғанымен тіршілігі бөлек, арманы бөлек адамдардың қосақталған ғұмырында мағына болмайтындығын түсінеміз. Өзге келіншектердің отбасылы өмірлеріне қызыға қараған Торшақыздың ішінде әйелдік қызғаныш па, әлде кемдікүн өкініш пе – бірде сөніп, бірде маздап жататын. Бұл Торшақыздың өзегін өртеген өкініші, ішкі мұңы еді.

Әңгіме жанрында жазушының шеберлігін көрсететін белгілерге:  дәлдік, қысқалық, бейнелі тіл қолданысын жатқызсақ, жазушы Р.Отарбаевтың шебер жазушы болғаны деген пікірдемін. Жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов: «Қазірде Рахымжаннан асқан стилист жазушы жоқ», - деп бағасын берген болатын. Қаламгер бір ауыз сөзге кең мағына дарытып, тарихи, философиялық, бүгінгі заманауи өмір көріністеріне ілесе алған соны туындылар жазды. Өткен мен  болашақты, ескі мен жаңаны, тарихи шындық пен өмір шындығын қиялмен ұштастырып, заман бейнесін, замандас бейнесін де ұтымды бейнелеген  Рахымжан Отарбаевты қаламгерлік қуаты мықты жазушы десек, қателеспегеніміз.

Жұбанаева Жазира: Қазақ прозасында өзіндік қолтаңбасын қалдыра білген аға буын жазушыларымыздың бірі - Талаптан Ахметжанов. Оның “ О дүниенің қонағы” атты жинағына кірген әңгімелерінің әр қайсы өзіндік айтары бар туындылар. Автор әңгімелерінің көпшілігінде адалдықты, тазалықты дәріптейді, ар-ұждан мәселесін алға тартады.  Мысалы, “ Төрт қанден” деген әңгімеде қазіргі кездегі өзекті баспана мәселесі, баланың ата-анаға қарайласпай бөтенсуі, сондай жағдай бола тұра әлі де ананың бала үшін уайымға берілуі секілді мәселелерді ұтымды жеткізе білген. Қазіргі әңгімелердің бір ерекшелігі кейіпкер саны екіден аса қоймайды, сондай – ақ, алдымен монологқа құрылады да диалогқа ұласуын автордың осы әңгімесінен байқаймыз. Ал “ О дүниенің қонағы” әңгімесінде кейбір ақшалы азаматтардың ардан аттайтын мезеттері болатынын, бірақ көп асқанға бір тосқан бар екенін ескерткісі келгендей. Әңгіме бастан аяқ ағасының арқасында жалғанды жалпағынан басып жүріп, апатқа тап болған Қияқ пен Ар-ұят періштесінің әңгімесіне құрылған.   Автор кейіпкердің көңіліндегі не өң емес, не түс емес беймаза сәтті, оның ішкі жан дүниесіндегі дәрменсіз халін нанымды суреттей білген.

«Филология: қазақ филологиясы» білім беру бағдарламасының 1-курс магистранты Марлен Ғилымхан таңдаған жазушысы Думан Рамазанның әңгімелері бойынша «Оқиғалар, образдар ойландырады» деген қорытынды жасады:

-Мен Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, халықаралық «Алаш»  сыйлығының иегері, жазушы-драматург Думан Рамазанның «Жан» атты кітабына енгізілген бірнеше әңгімесі туралы сөз қозғадым.

Қаламгер көбіне кейіпкерлерін сөйлетеді. Олардың болмыс-бітімін, көзқарасын сюжеттер, диалогтар арқылы ашуға тырысады. Сол әдіс-тәсілдермен жазушы өзінің философиялық тұжырымдамаларын оқырманға ұсынады. Филология ғылымдарының кандидаты Әлмира Қали «Думан Рамазанның әңгімелері» атты зерттеу мақаласында: «Автор қаламынан шыққан шығармалардан оның тарихи, эсхатологиялық, діни-мистикалық тақырыптарға ерекше ден қоятындығы бірден аңғарылады. Д. Рамазан әңгімелерінде табиғат пен адамзат, жаһан мен ұлт, тарих пен тағдыр, заман мен адам, мемлекет пен халық, дін мен қоғам ұғымдарының мағыналық аясындағы толып жатқан діни-эзотерикалық, философиялық, этномәдени, саяси, әлеуметтік, экологиялық мәселелер қаламгерлік таным таразысына түсіп, көркем қорытылады» делінген. Мен «Құса», «Дауыс», «Жұбаныш», «Алланың әмірі», «Пері мен пенде» әңгімелерін оқып отырып, жоғарыда аталған ғалымның ғылыми тұрғыда мықты талдау жасағанына көз жеткіздім.

«Жатбауыр» әңгімесінде ата мен немере бір-бірімен түсінісе алмайды. Бірі қаланы ұнатпайды, бірі ауылды жатсынады. Оларды байланыстыратын – туыстық ұғымдар ғана. Әйтпесе, бір-біріне мүлде жат адамдар. «Не ексең, соны орасың» демекші, кез-келген жеке тұлға не нәрсені мақсат тұтса, соған қарай жылжи береді. Оған айналасындағы адамдар да әсер етпей қоймайды. Қазақтың суреткер ақыны Қуандық Шолақтың «Қайтейін, қарғам сені» өлеңі:

«Алшақтап ата-анадан арман, әні,

Бөлектеу болса ұлыңның сорлағаны.

...Дариға-ай, қандай жаман ұрпағыңның,

Өмірде мұраттасың болмағаны» деп аяқталады. Мұндай шақта мына шумақ еріксіз еске түседі.

Жалпы Думан Рамазанның әңгімелерінде отбасы құндылықтары кеңінен насихатталады. Қырықтағы қызы тұрмысқа шықпаған, отыз сегіздегі ұлы отау құрмаған лауазымды тұлға, «...Менің бар байлығым мен бақытым осы бір қуықтай бөлменің ішінде екен ғой» деген Жұбаныш – адам баласының өмірде іштей бір сенім, тірек, алданыш іздейтінін көрсететіндей. Сондай-ақ қаламгер кейіпкерлерінің Құдайды табуға талпынатыны, өз-өзін іздеп, жаратылыс мәнін ұғынуға ұмтылатыны байқалады. Негізгі идея ашық айтылмағасын да, оқиғалар, образдар ойландырады. Осы тыныштықта жанның дауысы жасырынып жатады.  

         Екінші топ болса, жас қаламгерлерді көбірек таңдаған.

         Дәметкен Сағынбаева, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің «Филология: қазақ филологиясы» білім беру бағдарламасының 1-курс магистранты:

-         Жазушы Лира Қоныстың шығармаларының стильдік бояуы қанық,

философиялық астары қалың. Қазіргі қаламгерлерге тән тенденция –  мистика. Оның да шығармаларының дені мистикаға құрылған. Бір ерекшелігі – ол әңгімелерінде қазақ фольклорлық, мифтік кейіпкерлерімен шектелмей, грек және еуропа мифтерін де қолданады. Мәселен, «Су перісінің зираты» әңгімесінде су перісіне ғашық болған жас жігіттің тағдыры сөз болады. Су перісінің кейпін автор: «... тұла бойы жалт-жұлт еткен қабыршақты балық қой ол шіркін...» деп суреттейді. «Перінің адамзатқа, адамзаттың періге сезімі ояныпты» делінеді. «Алма ағашының құдайы» әңгімесінде Троя соғысының тууына себеп болған «Алма дауын» өзек етеді. «Ғайып ұл» әңгімесінде көне түркі әлемінің бір оғланы осы әлемге түседі.

        Сондай-ақ жазушы мистикалық әңгімелеріне елде жоқ, ойдан шығарылған образдарды ғана емес, кәдуілгі адамдарды да арқау етеді. Олардың көбі оқыстан пайда болып, жұмбақ күйде жоғалып жатады. Әсіресе, жоғалу мотиві басым. «Қош, Күнекей!» әңгімесінде ересек Лаура мен бала Лаура кездесіп, қуыршаққа таласады. «– Сен қайдан келдің? – Білмеймін. Ұмытып қалдым, - деді ол. Жыламсырап тұрды» деген тұста кішкентай Лаураның үйге тылсым күйде келгенін көруге болады. Әдебиетші ғалым Ақтоты Нүсіпқалиқызы өзінің «Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі мифтің көркемдік қызметі» атты докторлық диссертациясында: «Туындыларының философиялық астары бар әрі жазу стилі ерекше қаламгер әңгімелері жапон жазушыларының будда ағымының жазу сарынын еске салады» деп талдап көрсетеді, расымен де, жазушының әңгімелерін оқып отырып, көкейде көп сұрақ туындайды. Кейіпкер қайсысы түсі, қайсысы өңі екенін анықтай алмайды. Хронотопқа құбылмалық тән.  Сонымен қатар, әңгімелері циклдік жүйемен жалғасқан. Яғни, бірінен соң бірі жалғасатын оқиғаларды суреттейді. Мәселен, «Шаһарбанудың сыңсуы» әңгімелер жинағындағы шығармаларда Лаура, сары қыз, оның әжесі, құлпынай қосылған балмұздақ қайталана жазылып, кейде кейіпкер, кейде деталь ретінде кездесіп отырады. Бұл да бір жаңашылдық. Байқағанымыздай, Лира Қоныстың шығармашылығы дәстүрлі баяндаудан, кейіпкерлерін ақ пен қараға бөлуден ада, мистикасы тек өткеннің элементтерін емес, бүгінгі күннің образдарын да қамтуымен ерекше.

Аружан Ибатолла, «Қазақ тілі мен әдебиеті» білім беру бағдарламасының 1-курс магистранты:

-         Проза жанрының ішінде әңгіме жанрын жазу – ең қиыны десек

болады. Бұл әңгіме жанрының ерекшелігі. Әңгіме жанрында кейіпкерлері қимылы қысқа болып, уақыт жағынан да аз мерзімді қамтиды. Сондай қиын жанрда ұтымды әңгіме жаза алған қазіргі заман қаламгерінің бірі Аягүл Мантай.

         Аягүл Мантайдың әңгімелерінің тақырыбының өзі ерекше. Мәселен, «Бөтен», «Қабір гүлі», «Депрессия» әңгімелері. Аягүл Мантайдың бұл әңгімелерінде дәстүрлі бейнелеу пен жаңашылдық қатар жүреді. Аягүл Мантайдың әңгімелерінен байқайтынымыз, ол адамның ішкі әлеміне, мінезіне үңілу. Қаламгердің шығармашылығының өзегі пенде мұңы тәрізді. Қай шығармасын алып қарасақ та, көп адамға, қоғамға байқалмас адамның ішкі мұңы көрінеді. Мысалы, «Депрессия» әңгімесінде «жөзекше» қыздардың өз ішкі мұңын көрсетсе, «Қабір гүлі» әңгімесінде Мүрсейіт шалдың жалғыздық мұңы ашылады. «Бөтен» әңгімесінде де жас жігіттің балаң күйден өз бейнесін жоғалтып алғанға дейін не себеп болғанын жазып көрсеткендей.

         Жоғарыдағы кейіпкерлердің типажына қарасақ, Аягүл Мантай қоғам қаралап қарайтын адамдардың жан күйін ашып жазған тәрізді. «Мұндай адамдар өз арамызда да бар. Олар да біз сияқты» деген ойды беретін сияқты. Аягүлдің шығармаларында жағымды, жағымсыз кейіпкер жоқ. Барлығы пенде. Кейіпкерлер бойындағы қасиеттер, пенде атаулының бойынан табылады. Шығармаларының соңы, адамға таңдау қалдырғандай әсер қалдырады.

         Аягүл Мантайдың шығармалары жастарға жеңіл оқылады. Қазіргі заманға сай. Себебі, шығармаларында оқырманға мораль оқу жоқ. Шығарма психологқа барғандай әсер қалдырады. Себебі, адам психологтің алдында өзін еркін ұстайды, өзінің нағыз ішкі бейнесін көреді. Шығарма да адамға солай әсер етеді.

         Қорыта айтқанда ол шығармаларында жазушы өзі айтқандай: «Шығармашылықта жан-дүниесінің төртінші қақпасына дейін ашады».

Айнұр Нәукенова, «Қазақ тілі мен әдебиеті» білім беру бағдарламасының 1-курс магистранты:

-         Мен Досхан Жылқыбайдың «Квант» әңгімесін таңдадым.

Оқырманға бірден ұнап, әңгіме әлеміне соны леп берген «Квант» әңгімесі толыққанды талдауға лайық. Әңгімедегі оқиғалар өзіміз көзбен көріп, құлақпен естіп жүрген жәйттар. Әрине, туындыны оқымас бұрын квант теориясына бір шолу жасап, оның заңдылығын түсініп алған жөн. Квант пен адам талғамы екеуі ұқсас ұғым. Адам баласының ғұмыры квант секілді тек таңдаудан шығады. Автор осыны ұғындырғысы келген тәрізді.

     Досхан Жылқыбай өзінің сұхбатында: «Мен өз кейіпкерлерімнің философиялық диалогқа дайын болғанын қалаймын» деген болатын. Осы «Квант» әңгімесінде әр кейіпкердің сөзінің ар жағында астар, мағына, мән жатыр. Бекбол, Кәмила, Арайдың диалогтары ойландырып, бір теорияны түсіндіріп тұрғандай. Бекболдың алдында үлкен таңдау тұрады, не Кәмиләні, не Арайды таңдау. Бекбол қате таңдау жасамайды, әр істің ақ-қарасына жетіп, жан-жақты қарастырып шындықтың шыңырауына жетеді. Бұл жерде назар аударатын тағы бір теория бар: қайтсек те, не қылсақ та барша өмір, тіршілік бір құдайға бағынады, ол дәрменсіз.

     Әңгіме тиянақты жазылған. Сөз еркіндігі мен ой еркіндігі анық байқалады. Бірақ квант теориясынан хабары жоқ оқырман біраз кідіріп ойы шашырап қалатыны рас. Яғни бұл шығарма оқырманнан білімді, айкюды талап етеді. Әңгімедегі сөз қолданыстары да ерекше. Мысалы, «жапалақтап қар емес, қорғасын жауып жатқандай» деп екеуінің көңіл-күйін көрсетіп берген.

      Әңгімеде бүгінгі күннің шындығы жастардың несиеден несиеге күнелтіп былыққа батқаны, қалай тартсаң да жеткізбейтін ақша азабы, күнін әзер көріп отырған қоғамды керемет суреттеген. Бір ішім ашитыны Бекболдың Кәмиләға деген ынтық махаббаты ма көзі байланып, бар жаманды жақсы деп көріп көз жұмуы. Мысалы, Кәмиләның бөтен біреудің көзінше шешінгеніне шәйт деместен, темекі тартсақ қалай деуі жаға ұстатты.

     Автор кванттық физика арқылы Жаратқанға жақындай түстім дейді. Демек, әңгімеде Құдайды тану, діни сарын қылаң беріп көрініп қалады.

Ғылым да Жаратқанның ісі ғой. Арасында байланыс болатыны мәлім ендеше.

     Әңгіменің әр сөйлемінен, сөзінен жазушының өз энергиясы ерекше сезіледі. Әдебиетке қатысы жоқ термин арқылы керемет туындыны өмірге әкелу автордың ерекшелігі деп білемін. Бұл әңгіме жанрындағы жаңашылдықтың  бір көрінісі дер едім.

Рита Сұлтанғалиева,

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің

қауымдастырылған профессоры,

филология ғылымдарының кандидаты