- Сіздің қаламгерлік әлуетіңізбен жақсы таныспыз. Тың тақырыптар жазып жүрсіз. Романдарыңызды оқырмандар қалай қабылдап жатыр?

- Әзірге екінші романым жарыққа шықпады. Өңдеп жатырмын. Өзімнің әдетім бойынша, «фокус группаға» оқыттым. Ол кісілердің айтуынша, бірінші романымнан бірнеше есе жақсы деседі. Шыққан соң, анығын көре жатармыз. Ал алғашқы романым жарияланғанда оқырмандардан жүздеген хат алдым. Әлі күнге жазып тұрады. Соған қарағанда, аса нашар емес секілді. Өзім білмеймін. Жарыққа шыққалы бері оқымадым. Әйткенмен, бірді-екілі ұнамағанын, «көп үміт артқанын» айтатын оқырмандар да кездеседі. Бұл меніңше, заңды да.

- "Паралель" және "Махаббатым констант"  туындыларыңыз қазіргі оқырманның сұранысына сәйкес жазылды ма, әлде шын жазушылықпен "оқыса оқиды" дегендей жазып шықтыңыз ба?

- Бұл жерде анықтап алатын жайт бар. Кейде оқырманның сұранысымен өз қалауың бір жерден шығып жатады. Кейде, бәлкім екеуінің біреуін таңдау керек шығар. Екі романым да оқырман сұранысы мен қалауымды ұштастырған шығармалар сияқты. Өйткені, оқырман қауыммен шынайы болғым келеді. Олардың тілегін алға шығарып, өзімді «жұтып» қойғым келмейді, дәл солай, өзімді «көтеріп», оқырманға бей-жай қарай алмаймын. Әңгімелерімді де дәл осы позицияда тұрып жаздым, әйткенмен романымды жақсы көріп оқыған оқырманым әңгімелерімді жатсынады. Әңгімелерімді жақсы қабылдаған кісілер, романымды менсінбейді. Меніңше, бұл жасқа байланысты болуы мүмкін. Яғни, махаббат тақырыбы көбіне жастарды қызықтыратыны түсінікті, ал балалы-шағалы кісілерге әлеуметтік, саяси, психологиялық т.б. тақырыптар қызықтырақ деген сияқты.

Шындап келгенде, оқырманның сұранысына сай роман жазу – оңай емес. Алайда, менің бағытым реализм болғандықтан, бір шетінен өз ішімдегі үн замандастарыммен үндескенін қалағаннан, аса сентиментализмге бара алмаймын. Бара алмағанда да, қолымнан келмейді, ашығын айтқанда. Туындымның оқырман қауымның көкейіндегі сұрақтармен ұштасқанын қалаймын. Яғни, өмірді – тым тәтті де, тым ащы да көрсетуге ықыласты емеспін. Бар, көріп жүрген нәрсені суреттегім келеді. Әсіресе реалды өмірдің бейреал тұстарына қалам жүгіртсем деймін, соған талпынып жүрмін дей аламын.

- Бүгінгі оқырман  қазақ әдебиетіне  көңіл толмайды деп жатады. Шетел кітаптарына қызығады. Бірақ, бізде де жаңа шығармалар бар ғой. Мәселен, Берікбол Батанның магиялық реализмі... Сіз қазіргі қазақ әдебиетіне қандай баға берер едіңіз?

- Көңілі толмайды дегенде... жоқ қой. Кітап дүкенінің сөрелерінде қазақ әдебиеті бір бұрышта ғана. Онда да іздеген жазушыңызды табу қиын. Неге? Өйткен тендермен басып шығарады да, кітапханаларға таратады, болды. Біздің капиталисттік қоғамда өмір сүретініміз рас болса, нарыққа неге бейімделмейміз? Ақыры мемлекет тапсырыс берген екен, баспалар мұқабасының дизайнын әдемілеп жасап (сувенир секілді қатты мұқабамен, аппақ а4 парақпен шығармай), кітап дүкендерімен бірігіп жұмыс істеп, соны бизнеске айналдыруға болады ғой. Авторға роялити берсе... Ең болмаса 20 пайыз... Кім кедергі? Ешкім. Бар болғаны ықылас-ниеттері жоқ, біріншіден. Екіншіден, бізде романдар азайып кетті.

Шетел кітаптарына қызығады. Иә, қызығады. Сіз Ресейден басылған кітап біздің елде қанша данамен тарайтынын білесіз бе? Жиырма мың данамен... Әрине, олардың шығармасы түкке тұрғысыз деуге келмейді. Сорақысы сол - әлем әдебиетінің жауһарларын қазақшаға аударып, өз нарығымызды өзіміз игеруге болады ғой. (Бірді-екілі баспа біртіндеп осылай істеп те жүр, «Фолиант», «Steppe&World», «Мұқаба»). Авторлық құқығы жоқ әлем әдебиетінің бірінші сорт шығармалары бар, әлі аударылмаған. Сіз қандай көлемдегі жұмыс екенін елестетіп көріңізші... Игерілмей жатқан ұлан-ғайыр дала... Жастар махаббат туралы кітап оқығысы келеді де, жарты ғасыр бұрынғы «Махаббат, қызық, мол жылдарды» немесе «Қарғынды» барып алады. Мен ол туындылардың өміршеңдігін, қазақ әдебиетінің классикасы саналатынын жоққа шығармаймын, шығара да алмаймын, олар өмір сүре береді. Бірақ, 2000 жылы туған жас оқырман елу жыл бұрынғы ғашықтық хикаясымен өзін іштей бірегейлендіріп оқып отырғанда жаным ашиды. Неге? Өйткені олар сондай риясыз, 70-80 жылғы махаббатқа сеніп қалады. Ал көшеде 21 ғасыр. 21 ғасыр деген не? Ербол секілді өміріңізде жолы түйіскен бойжеткен қызбен ғана болашағыңызды елестетпейсіз... Бір сәтте мың-миллион адаммен бір телефонның ішінде бәсеке түсетін сұлулармен елестетесіз... Бәрі сұлулыққа талпынған, күн сайын түлеп, жаңарып отыратын адамдармен бәсекелес боласыз сіз де. Өзіңіздің кенет тауарға айналып кеткеніңізді білмейсіз, өз келбетіңізді сатуға қалай келіскеніңізді де... Ешқашан жүздеспеген кісіге ғашық боласыз, мысалы... Енді осының ішінен шынайы махаббатты тауып көріңіз. Сүйген (сүйдім деп ойлаған) адамыңыз сізді сыртқы келбетіңізге бола сүйе ме, егер олай болса, ол жерде сіздің еш үлесіңіз жоқ, өз атыңыздан қосқан. Ол сізді қанағаттандырмайды. Жоқ әлде сүйіктіңіздің бір фильмдегі сүйікті актеріне көбірек ұқсайсыз ба? Бәлкім, сіз типтес кісімен бақытты көрінетін қандайда бір бейнебаянмен байланыстырып тұр ма?.. Әлде діни сеніміңізге бола, сенуге болатын адам деп келіскені ме? Сіздің мамандығыңызға байланысты әлдебір романтикалық күйге бөлене ме? Өзінің комплексіне сай, анау алыс армандарға қолы жетпейтінін білген соң, сізді сүйе ме? Жоқ, соның бәрін біліп, түсініп, соншама адамның ішінен таңдағаны сіз бе? Әр нәрсеге күдіктене беретін өзіңіз қуыс кеудесіз бе?.. Осыншама көп сұрақтың ішінен өз мекен-жайыңызды табудың өзі қиын. Ал екінші адамды, адамның ішіндегі адамды табу – тіптен мүмкін еместей. Заманға сәйкес, адам психологиясы да күрделенген, меніңше. «Сүйем» деген бірауыз сөзге сендіру де, сене қою да – екіталай. Өйткені бұл жүректен, көңілден шығатын сөз емес, тесттің дұрыс жауабы сияқты ғана рөл атқарады, ендігі.

Енді ойлап қараңызшы... Игерілмей жатқан алқапты. Әдебиетте жүрген, әдебиет деп жүрген барлық кісіге жұмыс бар. Орын бар. Оны менің немесе Берікбол мырзаның еңбегімен қалай өлшейміз? Теңізге тамған екі тамшы ғана. Биыл бар-жоғы төрт жас жазушы ғана роман жазыппыз. Оған қандай баға беруге болады? Жазғандарына рахмет айтудан басқа амал бар ма? Оның көркемдігі, идеясы, образ жасауы одан кейін... Жылына кем дегенде жиырма роман шықса, солардың ішінен таңдап айтсақ жарасар еді. Төрт кісі кең байтақ даланың қай жыртығын жамайды, мысалы? Үлкен кісілердің өз аудиториясы бар, ал өз замандастарымыз – біздің аудитория еді ғой. Әрине, бірден бес мың данамен сатылмайды, бірақ өнім шығу үшін, алдымен егу керек емес пе? Ол аудитория кеңейеді, біреуден біреу естіп, жаңа оқырмандар қосылады. Солайша, «кітап оқитын» елге айналар едік қой.

Замандас жазушы жолдастарыма жиі айтатын бір сөзім бар: «Роман жазыңыздар!». Романның көлемін, ондағы қырық-елу мың сөзді игеріп үйренген дұрыс тәрізді. Ол шеберлікті шыңдайды. Бәлкім жақсы шығар, мүмкін нашар, бірақ сол көлемді меңгермейінше, жақсы жазу да мүмкін емес деп ойлаймын.

Ешқандай кітап нарығы, кітап саудасының жүйесі жоқ деп жылай берсек, өмір өтіп кетеді. Тағы бір ұрпақты орыс тіліндегі кітаптарға үйірсек қылып аламыз. (Сосын, «мемлекеттік тілде сөйлеңдер» деп даңылдатып жүреміз бе?) Сондықтан, елімізді сүйетіндеріңіз рас болса, құрметті жазушы жолдастар, роман жазыңыздар!

- Театрда жаңа шығармалар қойылмайды деп бірнеше журналистер хабарларда айтқан болатын. Меніңше, қазір театрда жаңа қойылымдар көп секілді. Пьеса жазасыз, қандай тақырыптарды зерттейсіз?

- Менің осыған дейінгі шығармаларымды оқыған, көрген кісілер – менің қазіргі тақырып аймағым қайда екенін біледі деп ойлаймын. Отбасы тақырыбы. Отбасы институты. Адам дүние есігін ашқан соң, ненің қатты, ненің жұмсақ екенін сездіретін, оған рұқсат беретін немесе тыйым салатын, оны қалыптастырып, қоғамға «ұшырып» жіберетін – отбасы. Қазақ қоғамының отбасылық институты қалай жұмыс істеп жатыр? Осы сұрақтар төңірегінде жазып жүрмін. Әрине, оған байланып қалған түгім жоқ, бірақ осы тақырыпты толық меңгергім келеді. Оның үстіне, эпикалық шығармалар жазуға әлеуетім де келмейтін сыңайлы, әзірге. Өйткені, «Параллельден» бұрын басқа бір романға идеям бар еді. Оны жазуға отырғанда, шамам келмейтінін, уақыты келмегенін түсініп, жауып қойдым. «Параллель» де біраз уақыт, маңына жолатпай жүрді, себебі оның астына бірнеше қабат астар салған едім. Зәулім сарайдай үлкен идея еді. Күшім келе ме, жоқ па деп, алысып жүріп, әйтеуір, «алып-ұрдым».

Ал енді жаңа спектакльдер қойылмайды деген қате түсінік. Әр маусымда премьералар болады. Ілияс Жансүгіровтың поэмасы негізізде инсценариовка жасалған Фархад Молдағалидің «Құлагер» спектаклі топ жарып тұр десек болады. Оны Ташкент қаласында өткен «Театрдағы жастар форумының» конкурсына қатысқанда, өз көзіммен көрдім. ТМД-дағы үздіктердің қатарында болғанын, өзге елдің театр қызметкерлері тамсанғанын, өзбек халқы жиырма минут тоқтамай шапалақтағанына куә болдым. Біздің актерлік мектеп өскенін байқадым.

Ал заманауи драматургия қойылмай жүр десек, дұрысырақ болатын сияқты. Мүлдем қойылмайды деуге келмейді. Біртіндеп ол да келе жатқан сияқты. Дегенмен, салыстырмалы түрде аз. Әйтпесе, қазақ тілді, орыс тілді болсын, жас драматургтер бізде жетерлік. Жәнібек Әлікен, Айдана Аламан, Қолғанат Мұрат, Әлібек Байбол, Ольга Малышева, Алмира Исмаилова т.б. драматургтердің пьесалары сахнаға шықты. Нұрайна Сәтбаева, Айнұр Кәрімнің, Малика Илахунованың пьесалары сахналанса, жақсы болар еді деп ойлаймын. Өйткені үшеуі де әлемдік конкурс, үлкен-үлкен фестивальдерде топ жарып жүр.

- Бүгінгі шығармалар мен спектакльдер қазіргі қоғамдағы сұрақтарға жауап бере ала ма?

- Мен бұл сұраққа толық жауап бере алмаймын. Тәуелсіздік алып, етек-жеңімізді жинап, арғы-бергі тарихымызды түгендеп жүрміз ғой. Тарихи драма да қоғамға жауап беруі мүмкін немесе заманауи пьеса да жараның бетін аршуы мүмкін. Бұл жерде біз көбіне мазмұнына, идеясына көңіл бөліп кетеміз, меніңше. Ал ол театрда қойылуы, сахнаға ыңғайлы болуы, актердің ашылуына мүмкіндік беруі – бөлек әңгіме. Театр әлемі әдебиеттен бөлек өмір сүреді, қазір.

Аса сентименталды, фальшке құрылған арзан комедияны жаратпағанымызбен, оған адамдар жиі келуі мүмкін. Ал заман капитализм. Ондай нәрсеге тыйым салуға болмайды, себебі – еркіндік болуы тиіс. Мұндай кезде ол комедиядан асырып, көркемдігін жоғалтпай жазу керек болады, мысалы. Оған қоса, драматургтің театр ішінде жүргені, театрмен бірге «қайнағаны» абзал секілді.

- Қазіргі рухани тоқырауды біздің әдебиет пен театр жеңіп шыға ала ма?

- Сондай үміт бар. Заман өнерді жекпе-жекке шақырып тұрғандай әсер қалдырады. Адамның қолында жеткілікті ақпарат бар. Шынайы өнермен бірге күнде мыңдаған сериалдар мен шаблонды фильмдер, инстаграм мен тиктоктағы видеолар бәсекеге түседі. Солардың арасынан нағыз өнердің дауысы жарып шыға ала ма? Бәсекеге қабілетті ме? Міне сол сұрақ. Сол үшін де өнер адамдары күресуі керек деп ойлаймын. Өйткені телевидение мен фальш, пафос фильмдер, видеолар адамның жанын, ішкі әлемін қоқысқа толтырып тастайды. Қоғам реальностьттен ажырап қалады. Реалды өмірден қол үзіп қалу деген - түгел қоғамның ауруға ұшырауы деген сөз. Ненің өтірік, ненің шын екенін айырудан қалады. Ал бұл өте қауіпті. Оған қоса, сол қоқыс – адамның тұлғалық қасиеттерін жоюмен айналысады. Олар бір-біріне өте ұқсас болып кетеді және жасанды сезімдерге ерік беріп қояды. Ал түгел адамзатты осы жасанды сезімдерден арашалап қалу үшін талмай еңбектену қажет деп санаймын.

- Шекспир шығармаларының сахнадан түспеуінің сыры неде?

Шекспир психологизмді түлетті. Кейіпкердің ішкі-сыртқы динамикасын күрделендірді. Яғни, адамның жанын түсінуге бір емес, бірнеше табан жақындады. Оғанға дейінгі антикалық пьесалар – адамның бір ғана сезіміне құрылған. Мысалы, Медея – күйеуін балаларынан қызғанады. Медея Ясонның өзіне ғана көңіл бөлгенін қалайды да, сол үшін екі баласын өлтіреді. Бұл 2Д форматтағы, плакатты образ секілді. Ал Макбет ше? Гамлет ше? Қаншама сезімді басынан кешіп, қаншама ойынан айнып, күдік пен сенімнің арасында сенделеді? Одан барып, Чехов... Бірінен-бірі жаңартып отырған. Әрине араларында бәленбай жылдар жатыр. Сонда да...

Ал біз қайтадан антикалық дәуірге өтіп бара жатқандаймыз. Көзіне көзілдірік тақса, «ботаник» деген шаблонды образ қалыптасады. Ол оқымысты, бірақ махаббатқа, сөзге шорқақ, үркек. Неге? Өйткені бізге Голливуд пен сапасыз сериалдар солай сіңірді.

- Адамзатпен бірге қандай құндылықтар бірге қалады деп ойлайсыз?

- Білмейді екенмін. Ол адамзаттың өзі қайда бет алады дегенге байланысты болса керек.

- Жартылай жасанды интеллект болып өмір сүріп жатқан адам, толық жасанды интеллектке өткенде поэзия, проза, пьеса қандай күйде қалады?

- Өз басым жасанды интеллект әлемді жаулайды дегенге онша сене бермеймін. Жасанды интеллект қанша ақылды болғанымен, «адамзатты басып» алуға ең алдымен адамның Эгосы жібермейді деп ойлаймын. Адамдар жасанды интеллектке айналса да, ЖИ жеке дүние боп шықса да... Адамның жасампаздыққа, бір нәрсеге болсын Өз үлесін қосуға жаны құмар. Бұл Эгодан шығатын нәрсе. Ал оның Эгосын ешкім тартып ала алмайды деп ойлаймын. Өйткені сол үшін адамдар осыншама ғасыр соғысып келеді. Ол үшін жанын беруге даяр.

Ал адамның Эгосы бар жерде, өнер бар.

- Мәңгі өлмейтін шығарма жазуға ұмтылатын жазушының - көкейінде тарихта қалайын деп ой жатпай ма?

- Кез-келген адамның санасында ма, түпсанасында ма, осы нәрсе жатыр дегенге сенемін. Бүкіл пенденің тырбаңдаған тіршілігі, істеген ісі, ерлігі – өлім алдындағы жанталас сияқты. Бар болғаны мәңгілік өмір сүруге деген ұмтылыс. Тіптен, ғашықтық та. Отбасы құрған соң, бейсаналы түрде балалы болуды қалау да... Әйтеуір бір тамшы қаның сенен кейін осы әлемде қалғанын инстинкті түрде тілеу. З.Фройдтың айтуынша, «өнер - сублимация». Яғни, адамның жыныстық энергиясының шығармашылық күшке түрленуі. Осы тұрғыдан қарағанда, өз шығармасын баласындай көру заңды да. Бұл – менің осы нәрсеге құлай сенеді деген сөз емес. Әйтсе де, шындық болуы ықтимал екенін жоққа шығара алмаймын. Сондықтан, мәңгі өлмейтін шығарма жазғысы, тарихта қалғысы келмейтін жазушы жоқ шығар. Өйткені, бұл адамның Эгосына тікелей байланысты.

Сұхбаттасқан Әлихан Жақсылық