Ақын, жазушы, драматург, жыршы, манасшы, бір сөзбен айтқанда сегіз қырлы, бір сырлы талант иесі Баянғали Әлімжановты білмейтін адам кемде - кем. Қалемгердің жарық көрген туындылары, қазіргі әдебиеттің, соның ішінде поэзияның жай-күйі туралы айтқан әңгімесін назарларыңызға ұсынып отырмыз.
– Баянғали аға, әңгімемізді жуырда Мәскеудегі “Художественная литература” баспасынан жарық көрген “Сказ столетнего степняка” атты кітабыңыз жайында бастасақ. Орыстың әйгілі жазушысы Максим Горький негізін салған, кезінде әлем әдебиетінің таңдаулы 200 томдық кітапханасын шығарған даңқты баспадан екінің бірі өз туындысын шығара алмайтыны белгілі. Сіз бұған қалай қол жеткіздіңіз?
- Баспаның директоры, жазушы, академик, Ресей Жазушылар одағының хатшысы Георгий Владимирович Пряхинмен Астанада өткен Халықаралық форумда жүздестім. Ол кісі менің орыс тілінде жазған, Қазақстанда шыққан кітаптарымды оқып, риза болғанын айтты. Сөйтіп, Мәскеуден бір-ақ шығарды. Тіпті, өз жүрек қалауымен жылы лебізді алғысөз жазыпты. Мен дәстүрлі гуманистік орыс мәдениетінің бүгінгі ірі өкілінің достық пейіліне, биік өресіне қайран қалдым әрі өте риза болдым. Себебі, «Сказ столетнего степняка» - қазақ-орыс-неміс соғысы мен достығы туралы роман-хикая. Яғни, қазақ пен орыстың, орыс пен немістің, қазақ пен немістің соғысы мен жауласуы және қаншама қантөгіс, аласапыран замандардан өткен, қилы-қилы тарихты, тағдырды кешкен халықтардың достығы туралы. Аса күрделі, қайшылықты ұлтаралық қарым-қатынастардың қатпар-қатпар сырлары қозғалады. Қазақ халқының ақ патша империясы мен қызыл империяның отаршылдық саясатынан көрген қиянат, қорлығы айтылады. Романның жалпы мазмұны - жүз жасаған қарапайым дала қариясы жиырмасыншы ғасыр бойына көрген-баққанын таразылап, ой елегінен өткізіп, ұрпақтарына өсиет, аманат ретінде айтып береді. Оның тағдыры мен қазақтың жүз жылдық тарихы астасып жатыр. 1916 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілістен бастап, 1932 жылғы аштық, саяси қуғын-сүргін, Екінші дүниежүзілік соғыс, Хрущевтің жылымығы мен Тың игеру, одан кейінгі тоқырау жылдарындағы қазақ халқын тұқырту, орыстандыру саясаты, дініміз бен тілімізді сақтау жолындағы момын халқымыздың санқилы күрес тарихы баяндалып, тәуелсіздік алған жаңа дәуірге келіп бір-ақ тіреледі.
Романның эпиграфы: «Соғыс тарихы бізді бейбітшілікке, дұшпандық тарихы достыққа үйретуге тиіс». Міне, осындай шырылдаған шындықты Мәскеуден басып шығарып, орыс жұртына оқуға таратып отырған орыс жазушысы Георгий Пряхиннің дүниетаным кеңдігін, қандай тұлға екенін пайымдай беріңіз!
- Кітап туралы республикалық, облыстық баспасөз беттерінде, ғаламтордағы әлеуметтік желілерде жақсы лебіздер айтылып жатыр...
- Қарапайым ауыл мұғалімі Тәстембек Смағұлов: «Мына кітабыңыз балаларға жүз жылдық тарихымыздың дап-дайын, тартымды оқулығы сияқты екен!» - деді. Романды аударып жатқан белгілі жазушы Нұрлан Қами: «Бұл болашаққа арналған шығарма! Жас ұрпаққа қарата жазылған, көп нәрсені сыйғызған ішті дүние!» - деді. Шынында да, қазіргі балалар бұрынғы, арғы тарихты ертегі сияқты көреді, тіпті, кешегі күндердің өзі оларға әлдебір елес сияқты бұлдыр, белгісіз дүние... Ал, тарихты білмей тұлға болып қалыптасу мүмкін емес. Бір қызығы, сүйсіне оқып жатқан орыс оқырмандарым аз емес. Қорған қаласынан жас орыс оқырманым Михаил Нестеров: «Книгу вашу прочитал. Купил 3 книги , себе и папе с братом. Очень поучительно и познавательно. Прочитал за два вечера. Многие факты просто не знал, много нового открыл для себя. Спасибо вам! Дай бог вам добра и здоровья на долгие долгие годы!!!" – деп жазыпты. Мағжан Жұмабаев атындағы Ақмола облыстық кітапханасы кітапты талқылап, оқырмандар конференциясын өткізді. Сондағы пікірлерді Галина Савенкова былай түйіндейді: «Каждый читатель, библиотекарь поделился своим мнением о прочитанном. Замечательная книга! Она никого не может оставить равнодушным, захватывает с первых страниц и не отпускает до конца - оторваться не возможно! Читается на одном дыхании, затрагивая чувства людей. Это история нашей страны глазами очевидца. Исторические факты глазами очевидца, что может быть лучше! Яркая, патриотическая книга, читая её понимаешь, как нужно любить Родину, так как любил главный герой книги! Прочитайте, не пожалеете!» Сол жиынның қортындысы тіпті қызық! «Сказ столетнего степняка» предложено включить в учебные программы школ и вузов», - деп жазды «Казахстанская правда» газеті. Бұл ұсынысқа Біржан сал ауданының әкімі Ермек Нұғыманов: «Керемет туынды, мектеп бағдарламасына қосу керектігін қолдаймыз және оны жүзеге асырамыз», - деп, қуана үн қосады.
- Кітаптың таралымы жайында айтып өтсеңіз... Әсіресе, орыс оқырмандарына қанша дана кітап таралды екен деген сауал көпшіліктің көкейінде тұрғаны құпия емес...
- Бұл кітапқа енген шығармалар, әрине, әуелі туған елімізде жеке–жеке кітап болып жарық көрді. Мысалы, «Аблай хан и его батыры» повесім Астанадағы атақты «Фолиант» баспасынан 5000 дана болып басылып шықты. Ал, мәскеулік «Художественная литература» баспасынан 1000 дана болып басылып шыққан кітаптың жартысынан астамы өзіміздің елге әкелінді. Қалғаны Ресейдің кітапханаларына, кітап дүкендеріне түсті. Алда бірнеше мың тиражбен Ресейдің әдеби журналдарының бірі жариялауды жоспарлап отыр. Оған қоса, орыс тілінде шыққан «Разрешите жить!», «Аблай хан и его батыры», «Мальчик, победивший Джалмауз» атты кітаптарымның электрондық нұсқалары интернеттегі әйгілі «Литрес» жүйесі бойынша дүнижүзіндегі орыс тілді оқырмандарға емін-еркін таралуда. Ғаламтордағы «Руслит», «Куллиб», «Майбук», «Букскриптор» және басқа да ондаған әдеби кітапханаларда, портал, сайттарда ең айтулы шығармалармен бірге тұр, мыңдаған адам оқып жатыр. Кітаптың таралымына, оқылуына қатысты өмірде болған тағы бір нақты оқиғаны айта кетейін. Алматы сән жане дизайн колледжінің әдебиет пәні оқытушысы Гүлзия Саясатқызы Ауқашова орыс тілінде білім алатын бір топтың студенттеріне менің «Разрешите жить!» повесімді оқуға береді. Бұл шығарма әділетсіз соғыстың әділетсүйгіш мүгедегінің «әлем билеушілеріне» жанайқайы: ол дүниедегі қиянат, зорлық, зұлымдық атаулы адам баласының ұят пен әділдік сезімін жоғалтқаннан болады деп санайды. Сөйтіп, күштілердің ұяты мен әділет сезімін оятатын фантастикалық қару ойлап тауып, қиянатқа қарсы күреседі. Студенттер қызыға оқып, қолдан-қолға өткізіп, ақыры ұялы телефонға көшіреміз деп екіге бөліп тастапты. Жұлым-жұлым болған кітап бір топтан екінші топқа ауысады. Ақырында ата-аналарының қолына көшіп, қайта оралмайды. Бір күні басқа бір топтың студенттері: «Апай, сізде американдық па, жапондық па, итальяндық па, француз ба, әйтеуір бір шетелдік жазушының жақсы кітабының орысша аудармасы бар екен ғой, бізге де оқуға беріңізші!», - деп сұрайды.
– Жоқ, ешқандай шетелдік емес, қазақ қаламгерінің шығармасы, - деп түсіндірдім де, кейіннен уақыт тауып шығарманы мазмұндап бердім. Шығармадан өзім алған әсердің шәкірттерімнің көкейіне де орныққанына қуандым. Әлемдік, жаhандық, адамзаттық ортақ ізгілік жолындағы қайтпас-қайсар рухты күрескердің еш бір ұлтқа жат емес, қайта өз бауырындай жақындығына, оқырманды баурап, оларды да адами, ізгілік туын желбіретуге тәрбиелейтініне куә болдым, - дейді ұстаз Гүлзия Саясатқызы.
- Төрт – қазақ, орыс, ағылшын, неміс тілінде жарық көрген «Мейірімді Асқар» деген ертегіңізді де өзге жұрт өкілдері аса қызыға оқып жатыр деп естиміз...
- «Доброжелательный Аскар» деген атпен орысша жазылған бұл ертегіні республикалық «Дружные ребята» газеті алты санында үзбей жариялады. Интернетте толып тұр. Балалар әдебиетінің озық үлгілерімен қатар «Руслит» интернет кітаханасында тұр. «Мейірімді Асқар» деген атпен қазақ тіліне Жадыра Шамұратова қарындасымыз аударды. Бұл ертегінің кейіпкері Асқар деген дала қариясы ғажайыптың күшімен жеті жасар балаға айналып, балалық шағында оқыған әлем халықтары ертегілерінің ізгі ниетті кейіпкерлерімен кездеседі. Алдар Көсенің тақиясының көмегімен Алтын балықты құтқарып алады, Акка қазбен, Бремен музыканттарымен, Қар Ханшайымымен дос болады, барон Мюнхгаузеннің өзін өтіріктен жеңіп, Қалайы солдатты тірілтіп алады. Сонда оның бар қаруы – мейірімділігі! Оған ертегі әлемі де ізгі ниетпен үн қосып, үйлесім табады!
- Жалпы, бірнеше туындыңызды орыс тілінде жазуыңыздың себебі неде?
- Мен бұл туындыларды қалай орыс тілінде жазғанымды кейде өзім де түсінбей қаламын. Ойланып, толғанып жүргенде, орыс тілінде құйылып келіп, орыс тілінде туды. Әрине, неше қайта оқып, қырнап, жонып, иін қандырап, ойдағыдай шығарғанша әбден терім төгілді. Бір қызық , шығармашылық жағдай. Енді оны өзім қазақ тіліне аудара алмаймын. Ал, орыс тілінде жазғандағы мақсатым – халқымыздың тағдыр,тарихын, тартқан азабын, ерлік рухын, арман, мұңын орыс тілі арқылы орыстарға, орыс тілділерге, арысы бүкіл әлемге айтып жеткізгім келді! Оқыған адам қазақтың дәстүрлі аңызын, мифологиясын, дүниетанымын табады, тани түседі деп ойлаймын. Мәселен, орыс тілінде жазған алғашқы көркем шығармам - «Абылай хан и его батыры» балалар мен жасөспірімдерге арналған повесть-аңыз. Ол Шоқан, Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрім және басқа да ардақты аталарымыз жазып, айтып беріп кеткен қазақ халқының тарихи, мифологиялық аңыздарына негізделген. Мен қаймағы бұзылмаған қазақ аңыздарын сан ғасыр бойы аталарымыз қалай айтып келсе, сол күйінде орыс тілді әлемге жеткізгім келді. Өйткені, біздің қазақ аңыздары, әсіресе, тарихи аңыздар киноға түскенде, өзге тілдерге аударылғанда адам танымастай болып өзгеріп кетеді. Дұрыс түсінбей ме, әлде өз дүниетанымдарына, керек десеңіз, саясатына бейімдей ме, неге екенін кім білсін, әйтеуір өзге ұлт өкілдері біздің аңыздарды аударғанда, кітапқа басқанда, экранға шығарғанда мүлде өңін айналдырып жібереді. Осындай жәйттер жаныма батып, қаным қызып жүретін, ақыры, осы олқылықтың орнын толтырғым келіп, орыс тілінде кітап жаздым. Бұл қадамға үлкен тәуекел керек. Мен – қазақ ақынымын, ана тілім – қазақ тілі. Ал, Пушкиннің, Толстойдың тілінде көркем шығарма жазу оңай деп кім айтады? Бір қызық жағдай, академик, жазушы Пряхин кітапты баспаға дайындау барысында Мәскеуден звондады.
- Мне нравится ваш роман. Есть очень сильные места! Но где-то надо и поправить. Вот вы пишете: «Столетний самоходный старец, слегка опирающийся на крепкую березовую палку, да еще не сильно выживший с ума все таки редкость.» А ведь с ума сходят, выживают из ума! – деді. Мен ол кісіге: - Лишь бы был ум, а там с него, или из него – не важно!- дедім.
Академик күліп жіберді. Кейіннен қатырып алғысөз жазыпты.
- Орыс тілінде жазамын деп жүріп, қазақша жазуды ұмытып кеткен жоқсыз ба?
- Осы романды жазу кезінде он екі томдық шығармалар жинағымды дайындап шығардым. Біраз өлең, поэмалар, балаларға арналған дүниелер, балам Нұрланның әндеріне өлеңдер жаздым. «Әлем әуендері» атты өлеңдер жинағым әлем халықтарының өзімді қызықтырған оқиға, құбылыс, адамдары жайлы. Бауырлас қырғыздарға арналған жырларымды, қырғыз ақындарымен айтыстарымды, мақала, сұхбаттарымды «Қырғызым, бірге туғаным» деген атпен жеке кітап етіп бастырдым. Таяуда «Түгел түрік баласы» деген шағын кітапша шығардым. Мұнда барлық түрік халықтарын жырға қостым. Одан өзге кеше ғана “Батыр болмақ сойдан дүр” атты кітабымның да жарыққа шыққанын айта кетейін. Мұнда батырлардың аруағы , ерлік рухы, мәрт мінезі, соғыс тәсілдері, күш-қуаты , ата-бабаларымыз қолданған найза, қамшы, қылыш сияқты қару түрлерінің жасалуы мен қолданылу әдістер сөз болады. Осы күнге дейін жиған-терген, жанымызға бөлеп, жадымызда сақтаған қазынаның біразы осы.
– Сіздің көптеген өлеңдеріңіз бен поэмаларыңыз бар. Әнге жазылған сөздеріңіз, сатиралық шығармаларыңыз бір төбе. Енді осының бәрін әдебиетсүйер жұртшылыққа паш ететін жеке шығармашылық кешіңізді беруді ойлап жүрген жоқсыз ба?
- Айтып отырғаныңыз орынды. Шынынды да, елу жылдықтан кейін арнайы дайындалып, кеш өткізіп көрмеппін. Мұндай шаралардың, ең бірінші, ұйымдастыру жағы қиын болады. Ол үшін жауапты мекеме басшыларымен келісіп, бағдарламасын ұтымды ойластыру керек. Оның бәрін өзім ұйымдастырып жүргенді жаным сүймейді. Мен таза шығармашылықтың адамымын. Оны атақ-мансапқа айырбастаған емеспін. Алпыс бес жыл ғұмырымда бір мекемені басқарып көрмеппін. Маған өзімнің шығармашылық еркіндігім ұнайды. Жазған дүниелеріме қызығушылар тарапынан кездесу кештерін өткізу туралы ұсыныс түсіп жатса қуана - қуана келісемін. Мектептер мен кітапханалар жиі шақырып жатады. Таяуда ғана өзімнің туған жерім – Біржан сал ауданының әкімдігі мен оқу бөлімі, мектептер “Баянғали оқуларын” жүйелі түрде өткізіп, дәстүрге айналдыруды шындап қолға алыпты. Олар аудан көлемінде байқау ұйымдастырып, оқушылар менің жырларымды жатқа айтудан сайысқа түсіпті. Тіпті, басқа ұлт өкілдері де өлеңдерімді жатқа оқыды. Қуанып қалдым. Жазған дүниең жас ұрпақтың керегіне жарап жатса, қаламгер үшін нағыз жетістік деген осы емес пе? Ал енді осы сұрағыңа орай бір ортақ әңгімені қозғай кетейін. Негізінде, ақын-жазушылармен кездесу кештері шығармашылық сырласу кеші болуы керек. Автор оқырмандарымен өз шығармашылығы туралы кеңінен әңгімелессе жақсы болар еді. Қазіргі шығармашылық кездесулер, тұсаукесерлер, әдеби кештер көбінесе автордың адамшылық тұлғасы, қызық мінездері, достары, отбасы, барған сапарлары, әуесқойлығы, қоғамдық белсенділігі, қайраткерлігі туралы болады да, кітаптар талданбай, талқыланбай, тасада қалып қояды. «Ақындықтың өлшемі өлең ғана, Қолдан келсе жазып көр, терең, дана...», - деген өлеңім де бар. Қаламгердің қадір-қасиеті – қаламынан туған дүниелерінде болса керек. Ал оның мансабы, лауазымы, қоғамдық статусының шығармашылыққа түк қатысы жоқ екендігін, талантты өзгелерден ерекшелеп тұратын нәрсе – сол таланттың туындысы екенін естен шығарып аламыз. Автордың кешінде оның шығармалары оқылып, талданып, талқыланып, пікір таласына түсіп, әділ бағалануы керек! Сондықтан, бірсарынды, даңғаза тұсаукесерлерден гөрі, оқырмандар конференцияларын өткізу анағұрлым маңызды әрі қызықты болар еді деп ойлаймын. Ондай жиындарда кітапты оқымаған адамдарға сөз беріп қажеті жоқ! Әйтпесе, бір кітабы түгілі, бір жол өлеңін оқымаған автор туралы көсемсіп сөйлеудің өзі күлкілі емес пе?!
– Бір өлеңіңізде: “Аңсаған адамдардың жарасымын, Арнаған туған елге бар асылын, Қиялы көп болғанмен, зияны жоқ, Қазақтың мен де ақкөңіл баласымын!”, – деп жырлапсыз. Өзіңіз де оқыған шығарсыз, жуырда белгілі математик Асқар Жұмаділдәев “қазаққа қиялы ұшқыр ақыннан гөрі, технократтар жетіспейді”, – деді. Бұған еліміздің белгілі зиялы қауым өкілдерінің, ақын-жазушыларының өз айтарлары бар. Сіз қандай пікірдесіз?
- Оған бола даурығудың қажеті жоқ. Бір жағынан, Асқардың сөзінің жаны бар. “Қазақ ақын халық” деп, қолымыздан келсін, келмесін, түгел сөз қуып кетсек болмайды. Елге, ұлтқа технократ та, бәрі де керек. Ал, енді академик, математиктің бүкіл қазақ поэзиясына өкім шығарып, ақындардың тақырыбы шектеулі, аясы тар деген пікірі – мүлде қисынсыз. Асқар Жұмаділдаев бір сөзінде Абайдан басқа ақындарды оқымаймын, керек те қылмаймын деген. Ол өз еркі, өз өресі. Бірақ, оқымай, білмей пікір айту – ғалым адамға, алаштың азаматына жараса қоймас. Жә, тіпті, айтса айта берсін, тап содан өлеңге келіп, кетер ештеңе де жоқ. Өлең жазылады, адам баласы барда поэзия жасай береді. Осындай одағай пікірлерге қатысты бір нәрсеге баса назар аударғым келеді. Осы күні қоғам, көпшілік дұрыс, парасатты сөз айтқан адамға селт етпейді. Біреуге тиісіп сөйлегендерді көтере мақтап, қолпаштай жөнеледі. Қайтсем елді елең еткіземін деп есіре, екпіндеп сөйлеу, қисық, қыңыр пікір айту, әдепсіз, ашулы сөздермен біреулердің жүйкесіне тиіп, жұртты дүрліктіру үшін жалған ақпараттар тарату, бақай есеп көздеген күмәнді жаңалықтар ашу, ескінің кегін қуып, өткендердің араздығын, өсек-аяңын қайтадан өршіту, адамдардың, ұлттардың арасына өшпенділік отын жағуға тырысу сияқты небір айла-шарғылар, құйтырқы амалдар қаптап кеткенін көпшілік біліп те, көріп те отыр. Өкінішке орай, ақыл, сабырмен ақ-қарасын айырудың орнына, әзәзілдің тіліне еріп, еліріп кететіндер аз ба? Ұшқары сөз ұшпаққа шығармайды, ұшқалақтанып жардан ұшып кетпеңдер. Даналар ондай қисық, қыңыр, күйдіргі жаланы мән бермесең жеңесің деген. Оның орнына, өре түрегеліп, күресемін деп әлгінің отын одан сайын лаулатып, насихаттап кететініміз қалай? Мән бермейтін нәрсеге мән бермеу керек, бітті, - өзінен-өзі қалады! Тағы бір қызық нәрсе – біреу әлденені сынап, жаман десе, ойбай, солай екен деп, әркімнің айтқанына құлай беретіндер, жалпы жұртшылықта ғана емес, тіпті, оқыған, зиялы қауымның ішінде де аз емес. Дүниеге, әр құбылысқа өзінің емес, өзгенің көзімен қарап, өзгенің көңілімен бағалау, соның пікіріне байлану – парасаттылыққа жатпайды. Біреуге ұнамаған нәрсе шынымен жаман деп кім айтты? Жыланды көп адам жақсы көрмейді, ал оның уынан аса пайдалы дәрілер жасалады ғой! Немесе, ара да, шыбын да ызыңдап ұшады. Бірақ, бал арасы гүлге қонып, бал береді! Шыбынның неге құмар екенін, қайда қонатынын білесіз. Ертеде, «Ботагөз» әлде «Амангелді» киносынан көрген бір сәт есімнен кетпейді. Даламызға келген патша генерал-губернаторына қазақ атқамінерлері зерлі аяқпен қымыз ұсынады. Ұлттық сусынымыз деп, мақтап, мақтанып береді. Орыс генералы бал қымыздан бір ұрттап: «Фу, кислятина какая!» - деп , сырлы аяқты қайтып беріп, бұрылып, түкіріп тастайды! Ал, отаршыл генералға ұнамады екен деп, қане, кім қымызды жамандар екен! Қымыз қымыз болып қалды ғой! Өлең де сол сияқты! «Өлмес рухын өлеңіне тапсырып, Келешекке көше берер көшпенді!» және:
Компьютер көрсеткенде ғажапты,
Жетпей оған ақыл тартар азапты,
Шахматтан Каспаровты жеңгенмен,
Өлең сөзде жеңе алмайды қазақты.
Файылында сар даланың әні жоқ,
Қара өлеңнің қаймағының дәмі жоқ,
Миллиондап жасағанмен вариант
Дәл қазақтай оның дархан жаны жоқ! –деген өлең жолдарым есіме түсіп отыр. Сондықтан, математиктер неше жерден «екі жерде екі төрт» десе де, ақындар «екі жерде екі – төрт» демей, асқақ жырларын қияға самғата берері анық!
– Қазіргі қазақ поэзиясына деген көзқарасыңыз қандай?
– Бүкіл қазақ поэзиясы жөнінде пікір айту үшін барлық ақындардың шығармаларын оқу керек. Жастар поэзиясы туралы да солай. Біз қазір шашылып қалдық. Әдебиеттің есігін кім көрінген қағып жүр. Көп шығармалар кезінде бағасын ала алмады. Қаламгерлер жанында жазып жүрген танысын, бірге жүрген жолдасын ғана оқиды. Шыны керек, кімнің не жазып, қандай тақырып қозғап жүргенін де біле бермейміз. Атағы дардай деген ақындардың шығармашылығынан бейхабармыз. Өйткені, өлеңнің насихаты жоқ, оларды талдап, талқылап жатқан сыншылар да шамалы. Қазірде әдебиет жөнінде әңгіме бола қалса, баяғыда жасалған белгілі бір тізім бар. Сол тізімге енгендер кереметтер сияқты. Бұл да нақты көрсеткіш емес. Тасада қалып қойып жатқан дарындар аз ба? “Мені бағаламады, бағамды алмадым, жақсы пікір естімедім, мен туралы жазылмады, атақ алмадым” деп ренжуге де болмайды. Өйткені, ақын болып жаралғаннан кейін, бойдағы өнерді халыққа қалтқысыз беру керек. Егер де біреудің бағасын, мақтауын күтетін болсақ ол өнерге адалдық болып саналмайды. Әдебиетте, өлеңде көшбасшы болмайды. “Талант – Құдайдан” деген сөз бар. Алла дарынды біреуге аз, біреуге көп береді. Әйгілі Мәшһүр Жүсіп атамыз: “Тілей бер бір Құдайдан өз бағыңды, Басқаның хақысына көңіл бөлме”, – дейді. Атамыздың бұл сөзін өлең өлкесіне қадам басқан жастарға қаратып айтқым келеді. Өлең туады. Күшеніп жазылған өлең өлең емес.
Қазіргі қазақ поэзиясында алаңдайтын дүниелер аз емес. Жастардың көбі қайғы- мұңға, өкінішке бейім. Өмір жолын жаңа бастап жатып, өткінші жалғанға өкпе артады. Олардың туындыларында зарлы мотив жиі кездеседі. Тіпті, әндердің өзі кейде зар сияқты естіледі. Ондай ақындарды бүгінгі адамдардың оқымайтыны, домбырамен әнсымақ, термесымақ бірдемелерді сарнатып, зарлап жүргендерді тыңдамайтыны – жаны түршігеді! Өнер жанды тырнамауы керек, жанға шипа болып, рухты ширықтыруы керек қой! Қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің көбі өмірге құштар болып, сүйіп өткен. Өмір жолын жаңа бастаған жап-жас адамдардың қайда болсын, тіпті, тойда да: « Бес күн жалған», «Қамшының сабындай қысқа ғұмыр», «Ертең бәріміз де өлеміз» - деп көсемсіп тұрғандарын көргенде, айқай салғым келеді. Ау, қарақтарым, онсыз да белгілі, ақиқат нәрсені еске салып, елді естен тандыра беріп не керек! Күйректік, күйгелектік, саруайымшылдық мұсылмандыққа, имандылыққа үйлеспейді. Осынша зарлап, бастарыңа не көрінді? Жұрт тойға жиналып, көңіл көтеріп, бір сәт серпілгісі келеді, ал, асабасы бар, ақыны бар, әншісі бар, өстіп сарнап тұрғанда, қандай халде болады? Өрімдей жастар зарлай бермей, әуелі адам құсап өмір сүрсеңдерші! Оларды тыңдаудың да, оқудың да қажеті жоқ, соны айтып, жазып жүргендердің көпшілігі жұртқа негатив тастайды да, өздері сайрандап жүре береді! Ақиқат нәрсе - пәни мен бақи арасын – маңдайға жазылған ғұмыр жолын адам құсап жүріп өтейік те, ар жағын бір Аллаға тапсырайық! Ал, біздің жиырма екідегі тепсе темір үзетін жігіттеріміз «өмір-жалған» деп, егіліп жатқанда, сексен екідегі бір ағылшын қариясы Килиманджаро шыңына өрмелеп шыққан! Мен соның рухани ерлігіне риза болып, «Қария мен қарлы шың» деген жыр жазғанмын!
Реті келгенде айта кетейін, қазіргі ақындар, жас жазушылар, тілшілер болсын, тіл мәселесін айта береді. Біздің тіліміз орнықты. Енді қорқудың қажеті жоқ. Мен оқу бітірген жылы ұстазым “математика мен физиканы игергені үшін” деп мақтау қағаз берді. Көп адамдар филолог болам деген талабыма қарсы шығып, “Қазақ тілінің болашағы жоқ”, – деді. Шешем марқұм “Баянғалидің бетінен қақпаңдар” дегеннен кейін арманыма бір табан жақындай түстім. Алматыға барған соң тынысым ашылды.
Ұлтына жаны ашитын адам ендігі жерде қазақтың қазақ болып қалуын, тәуелсіздігінің баянды болуын ойлауы керек. Құр сөз қуып, әрнәрсеге даурыға бергенше, ұлт қауіпсіздігін, халықтың денсаулығын ойлауымыз керек. Осы ретте мен шетелдерден, соның ішінде көрші Қытайдан келіп жатқан заттардың сапасы, халқымыздың денсаулығына деген зияны алаңдатады. Сапасыз, түрлі химиялық бояулар қосылған зиянды заттарды тұтынған ұлттың, сасық, зиянды ойыншықтарымен ойнаған ұрпақтың болашағы не болады? Осыған мемлекеттік, ұлттық масштабта мән беруіміз керек. Бұған бір жағынан кінәлі өзіміз. Дүкенде самсап тұрған дүниелерді арзан деп, жерімізге қаптатып жібердік, сатып алуға да, бір-бірімізге жегізуге де, сыйлауға да құмармыз. Күмәнді, арзан, қауіпті, түкке тұрмайтын жылтырақ нәрселерді дастарханымызға қойып, уланғанша, жол-жоралғы деп сыйлап, бір-бірімізді алдап-сулағанша, бір-бірімізге ештеме бермей-ақ, ақ көңілімізбен адал сыйласып, қалтқысыз дос болсақ қайтеді?!
- Оқырмандарымызға отбасыңыз жайлы айтып берсеңіз?
– Құдайға шүкір, Құралай, Ақмарал, Ақкенже есімді үш қызым бар. Ұлым – Нұрлан Әлімжановты жұртшылық жақсы біледі. Қыздарымның ішінде өнер жолын Ақкенже таңдады. “Анаға апарар жол”, “Қарашаңырақ” сияқты өзге де фильмдерде түрлі рөлдерде ойнады. Жарым – Әлия медицина қызметкері. Ұзақ жылдар бойы перзенттеріміздің тәрбиесімен, оның үстіне сырқаттанған анам мен әкемді бағып үйде отырды. Осылайша Кеңащы ауылы тұрғындарының батасын алды. Осылай ел, жер аралап жүргенімнің бір себебін Құдай қосқан қосағымның арқасы деп білемін.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Нұргүл ОҚАШЕВА,
Солтүстік Қазақстан облыстық
«Солтүстік Қазақстан» газеті бас
редакторының орынбасары, Қазақстан
Журналистер одағының мүшесі.
