Әкесі жарықтық ұлының бойы біртұтам болып өмірден қағажу көрерін сезгендей, тым болмаса есімі дүрдей болсын деді ме екен, атын Құдірет қойыпты. Кішкене күнінен Құдес атанғаннан ба, өзінің есімі Құдірет екеніне де кейін барып үйренген.  Танымайтын жұрт сыртынан ергежейлі дейтінін біледі, «әне қара, ергежейлі адам» деп тұра қалып бір-біріне көрсететін әдепсіздерге де үйренген, назар аудармайды. Тек көліктерге шлагбаумды ашып-жауып тұратын жұмысында ғана оған Құдірет ағай дейді.

Құдірет автобусқа мінгенді ұнатпайды. Бойы метрге жетер-жетпес адамға әуелі қып-қысқа аяғын созып оған мінген де, одан қайтып түскен де азап. Тұмсығын тұмшалаған әлдекімнің қолтығының қолаңсасы жүрегін көтереді, әлдекімнің шынтағы да бұның құлақ-шекесіне ұмсынғыш, тағы бірінің арқасына асынған сөмкесі де дәл бұны көздеп түйгіштейді.  Жан-жағынан қоршалып, сығылысқан жұрттың арасында екі өкпесі қысылып, құдық ішінде қалғандай болады. Автобусқа мінуін мініп, енді түсем дегенде кейде созған аяғы қапелімде жерді таппай, құдды жердің өзі әрі алыстап кеткендей көрінетіні бар.

Бүгін де автобуста бос орын жоқ екен. Айналасына асықпай, отырғандардың әрқайсысына көз тоқтатып қарап өтті. Орындыққа шалқайып жайғасып алғандардың бірі болмаса бірі бұған кінәлі жүзбен қарар ма екен деген, бірақ, «мына жасы келген ергежейліге орын бермегеніміз ұят болды ау» деген бірде бір кінәлі жүзді байқамады, бәрі қолдарындағы телефонға кіріп кеткен. Бұл да сыр бермей, шын тәуелсіз елдің ешкімге, ештеңеге тәуелсіз азаматы сияқтанып, қарсы алдына қарап қақшиып тұра берді.  Осы тұрысында кішкентай адамның жанарынан әлдекімге реніштен туған өр көзқарасты оқуға болар еді.

Құдірет басқалардың шалқайып отырып, өзінің ғана тұрып тұрғанына өкпелі емес еді, оны қойшы, көп болса жарты сағаттан кейін аялдамасынан түсетіні анық. Тек Құдіретке келгенде әйтеуір, бірдеңе жетпей қалатыны болмаса... «Өмірі осы, - деп ойлады ол. «Шамасы Құдай о баста жолын ауыр қылып жаратқан болу керек». Әйтпесе неге басқаларды ақыл бермесе де бойы-сойын келістіріп жаратады да тек бұған келгенде бойдан қысып қалады? Егер бұл біреуді жақсы көрсе, бәрібір бұл оған сай болмай шығады, тіпті қарапайым тұмаудың өзі бұған басқаша келеді, жұрт құсап түшкіріп-пысқырып қоя салмай тура өліп қала жаздайды. Автобусқа міне қалса, міндетті түрде бұған орын жетпейді. Міне, бүгін де әкімдіктен көңілі түсіп келе жатыр. Өзі де, әйелі де мүгедек ретінде кезекте тұрғанымен сол кезектің бір жөндеп алға жылжығанын көрмепті.

Құдірет манағы көріністі ойында қайта ақтарды. Кәстүм-шалбар киіп кекірейгендердің қайсыбірін танып жатыр дейсің, екі ай бұрын қабылдауға жазылып, бүгін әупірімдеп кірдім дегенде анау бұның сөзін аяғына дейін тыңдамастан:

- Тегін үй алғысы келетін тек сендер деймісің? Немене, үкіметті шексіз жарылқаушы көремісіңдер? Өздерің үкімет үшін не істедіңдер, ал! Өңмеңдеп «бер, бер» дейсіңдер. Және сендер сияқтылардың қаншасын жарылқап жатса да, жақсы ат бермейсіңдер, білеміз ғой, - деп дүрсе қоя берген. Қапелімде бұндайды күтпеген Құдірет өзінен-өзі жуасып:

- Аға, мен... жай ғана үйдің кезегі неге жылжымай жатқанын білейін дегенім ғой, жиырма жыл болды кезекте тұрғаныма, жиырма жыл... - деп күмілжіп қалды.

Анау бұған сұқ саусағын қайта-қайта безеп:

- Жиырма жыл түгілі отыз жылдан бері кезекте тұрғандар бар, кезегің келсе аласың ғой, бала. Әйтпесе неғылдейсің, мен саған тап қазір кезексіз пәтер алып беруім керек пе, сөйтіп заңсыздыққа бар деймісің? – деп одан сайын өзеуреді.

Әлгінің шатынаған көзі мен бұған сұқ саусағын кезеп тұқырта сөйлегені есіне түскенде Құдіреттің шекесі қайтадан ысып кеткендей. Қара басқанда өзінің  жасы кіші шенеунікке  «аға» дегеніне мұндай жыны келмес. Анау орнынан тұрған кезде бойы әжептәуір баршылық екен, төбесінен төне қалғанда бұл оның баласындай ғана болып қалғаннан да «аға» деген болу керек. «Тфи! Бекер бардым. Менің бойым ергежейлі болса, алдына келген адаммен жөндеп сөйлесе алмайтын оның ойы ергежейлі екен. Бақшагүл де қойды ма, «бар, бар, еркек емеспісің» деп. Бірақ, оған да өкпе жоқ, жатақхананың екі бөлмесіне ортақ асүйді бөлісіп жүрген алпамсадай ашуланшақ тұзкөз көршінің ойпыл-тойпыл мінезінен бұның өзі де ығыр болған. Ішіп алса жоқты-барды сөйлей беретін бәдік мінезіне қоса адамды ұрғысы келіп тұратын жындылығын да байқаған.  Екі көршінің дәлізі бұның қысқа адымының өзіне бес аттамдық жер, екі күннің бірінде шығатын барқыраған мас дауыстан, баж-бұж айқайдан жүйкесі де, ұйқысы да бұзылған. Анау екі адам еркін айнала алмайтын асүйді де шірітіп бітірді. Асүйді еркін иемденген ақбауыр тарақандар шетінен өмірсүйгіш, күн сайын көбеюге құштар. Екі жағына кезек шайқатылып жүріп, аядай бөлмесін жинай беретін мәттақым  Бақшагүл ғана салақ көршінің артын жинап жүреді.  Қазір де быртиған қып-қысқа аяқтарын әрең көтеріп, ых-пых деп етжеңді денесін әрең игеріп үстелшеге шығып алып, қабырғаның жартысын алып тұрған шкафты жинап жатқан шығар ау.

Келесі аялдамадан бір топ жасөспірім кіріп, тура бұның қасында шоғырланып тұрып алып, және тыныш тұрмай бір-бірі итеріп ойнағанда біреуінің қолы бұның құлақ шекесіне сарт етті.

- Қайда тұрсыңдар өзі, тиыш тұруға болмай ма? – деп тіл қатты бұл өкпелей. Сонда барып олар бұған таңырқай көз салған. Бойы баланың бойындай, даусы жіп-жіңішке кішкентай адамға қараған көзқарастарында: «мынадай да кішкентай адам болады екен ғой» деген таңғалыс тұрды.

***

Есік алдында көршілері әдеттегідей ажырасқан, қосылған эстрадниктердің өмірін талқылап жатыр екен. Құдіретке бұл қызық емес. Басқалардың өмірі, қателігі туралы айта бергісі келетін, жұртты көбірек сөз қылатындардың өзінің өмірінде одан да ұятты нәрселер көп болуы мүмкін деп ойлайды.

Жатақхананың кіре берісіне «Әкімшілік кодекс бойынша...» деп бұның бойынан ұзын қылып ереже жазып іліп қойыпты, оны орындап жатқан ешкім көрінбейді, дәліздің ұзына бойына қажетсіз газплита, сынған есік, ортасы опырылған кресло тізіліп тұр, айнала ыбырсып, қоқыс жәшігі де қашанғыдай аузы-мұрнынан шығып жатыр. «Өзін көп шектейтін адам сияқты, өзіне сенбейтін Үкіметтен бастап  бәрі ереже шығарғыш, ережені қатырады, бәрібір нәтижесі жоқ», деп ойлаған күйі тас қараңғы жерде сүріне жаздап бөлмесіне әрең өтті.

Құдірет кейде осы қатар-қатар қабат үйлерден құралған қалада жүріп  балалық шағындағы сұрқай кеңістіктен тұратындай көрінетін құм жазығын сағынатын. Тіпті бәрін тастап барғысы келер еді. Бұлар құмды ауылда тұрды ғой, Құдірет ертеден кешке дейін құм үстінде жалаңаяқ ойнайтын, құмнан тау мен қорған тұрғызатын, ал ертеңінде қараса көзге көрінбейтін біреу келіп кешегі жерді дәу алақанымен сипап кеткендей теп-тегіс болып жатушы еді. Құдірет әкесімен мал жайып жүріп осы қарай берсең көзің талатын шетсіз де шексіз жазықтан бұрын-соңды ешкім байқамаған ерекше бірдеңе көретіндей, кешегіден бір ерекшелік байқайтындай болып, көзін алмайды. Бала көңіліне сол көз жетер жерге дейін сақиналанып, шимайланған жазуға ұқсас іздерде әлдебір құпия бардай көрінеді. Кейде осы құладүз, өзгермейтін көріністен жалықса да, туған жері болғасын ба, қыбырлаған тіршіліктің титтей нышаны да білінбейтін құм жазық өзіне бәрібір ыстық екенін бала жүрегімен сезінеді. Қолды-аяққа тұрмайтын бес-алты жасар кезінде талай рет тамның төбесінде шалқасынан жатып алып кешкі аспанға жанарын қыдыртып, армансыз тамашалайтынын айтсайшы.

- Құде-е-ес, Құдее-ес ей! Тағы тамның үстіне шығып кеттің бе? Жылан шағып алар, түс деймін. Қайдан шығарған осы! –  деп шешесі дауыстап жататын.

 Кейін бұлардың бес-алты үйлік ауылын  басқа жаққа көшіреді деген сөз шықты.

- Шіркін ай, кісіге қиятын жер ме бұл!

- Көшіргені несі? Көшкенде қайда бармақ?

- Көшпеймін десең сүйреп шығармайтын шығар?

- Жоқ, көшпейм деуге болмайды екен, қалайда көшіреді екен. Өкіметке мына жер керек болып тұр ғой. Пәлигөн дей ме... бірдеңе салады екен.

- Пәлигөн дегені не екен сонда?

- Еее, итім біліп пе? Не болса да өкімет өлтірмес, бір амалын қылар. Қалың елді далаға тастамас...

Бір күні бұларға үйден шықпай отырсын деп бұйрық берілді. Сол күні қарадан қарап қапырық күшейіп, ауа тарылып кеткен, бұл әшейіндегі ып-ыстық желі ұрып тұрған аңызақтан бөлек еді. Бірдеңе гүрс еткен дауыс естілді де, жер өзінен-өзі дік ете қалды. Құдірет сонда тысқа жүгірген, құдауанда онсыз да шақырайған шілденің аспаны шаңқай түсте одан да қатты жарқ еткендей болды. Құдірет  сонда шығыс жақ беттен үлкен саңырауқұлақ пайда болғанын,  сол-ақ екен,  әп-сәтте жер мен көктің түтігіп, түгел аппақ шаңға айналып кеткенін көрді. Құдіреттің кешкісін тамның төбесінде жатып алып тамашалайтын әдемі аспаны қайда, күн сайын үстіне саусағымен сурет сызып ойнайтын құмжазығы қайда, айырып болмастай. Әлдеқайдан шыққан бір дыбыс айдаладағы телеграф сымынан да қаттырақ дыңылдап, үзілмей, біразға дейін құлағында тұрып қалған. Бұның құлағы танитын азынақ желдің дыбысынан басқа дыбыс еді бұл. Сонда полигон дегені кішкентай Құдіретке адамзатты үй-мүйімен, мал-жанымен, мақыра-мүкәммалымен қоса апандай аузын ашып, көмейінің ең тереңіне жітіріп жіберуге ұмтылған үш көзді айдаһар секілді көрінген.

Ертеңіне қараса Қасым атайдың кеше ғана салып қойған қорасының бір бұрышы жарылып қирап, әркімге айтып жүріп ауданнан әрең алдырған кішкене терезесі быт-шыт болып уатылып қалыпты.

Кейін бұларды шынымен де қырға көшірді. Мал өсіретін совхоз екен. Адамы да көп. Шаруашылығы да жетерлік.

***

Дәлізде балалардың шу-шу еткен даусы арасынан мысықтың мияулағаны қоса естілетін сияқты болғасын құлағын түрді. Әлгі аянышты дауыс тура жәбір көрген сәбидікі секілді. Шыдамай орнынан тұрып, дәлізге шықты.

Бір топ бала үймелеп тұр екен. Құдірет қастарына жақындап келді. Құнжың-құнжың еткен екі баланың бірі бала мысықты алдыңғы екі аяғынан ұстап, екіншісі ұрланғаннан қалған жалғыз жылу батареясының тұрбасына байланған пресс жіптің бір шетін мысықтың мойнына іліп жатыр екен. Мысықтың көзі шарасынан шыға бақырайып кеткен.

- Әй, тоқта!

Балалар бұған жалт қарасты.

- Не істегелі жатсыңдар? Тоқтатыңдар! Обал емес пе?

Тұзағын жөндеп жатқан жалпақ сары бұған иек қақты:

- О-о, карлик! Чего тебе надо?

- Иди. Не вмешивайся!, - деп қояды екіншісі.

- Карликті көрсетем мен саған! Жібер мысықты!

- Говорят же, не вмешивайся в то что тебя не касается!

- Әкел, бері!

Жалпақ сарының қолындағы жіпті жұлып алмақшы еді, бойы бұдан биік, өзі әлді бала итеріп жібергенде Құдірет кәдімгідей шайқатылып кетті.

- Балам, мысық та тірі жан ғой, тимеңдер. Жіберші байғұсты.

Осы кезде Құдіреттің даусы өзіне бұрынғыдан да шіңкілдеп естілгендей болды.

Ол бойын тіктеп алып қайтадан сотқар баланың қолына жармасып, қалайда мысықты құтқарып алмаққа тістене жармасты. Мысық мияулаған сайын тағдырына мойынсұнғандай көзін жұмады. Енді кешіксе жалпақ сары жіптің бір шетін тартып қалады да, бейшара мысық соңғы рет мияулауға үлгермей қалайын деп тұр. Тістеніп, тістесіп, тастай қатып, әрең дегенде баланың қолынан мысықты шығарып алып жатқанда оқыс соққыдан бүйірі солқ етті де, бір иығымен қабырғаға соғылғаннан көзі қарауытып кетті ме ау... Есін жинағанда осы жатақхананың тұрғындары болу керек, бойы ұзын-ұзын 2-3 адам бұны орнынан тұрғызып, мұрнының қанын сүртіп, жан-жаққа ұшып кеткен тәпішкесін тауып кигізіп жатыр екен.

«Аға, қай бөлмеде тұрасыз, апарып салайық па?». «Ол кісі бірінші қабатта түкпірде тұрады» деген дауыстарға назар аудармастан көзімен мысықты іздеді. Балалар көрінбейді, мысық жылу батареясының тасасында үрпиіп отыр екен.

- Кіш-кіш, келе ғой.

Бақшагүл бұның қойнындағы мысыққа самарқау көз салды. Тіпті бұның әлем-тапырық түрін де, мұрны қанағанын да байқамағандай.

- Мысық па немене? Қайдағыны қайдан табасың, ауру емес пе өзі? 

- Жуындырып аламын ғой.

- Әйтеуір, білгеніңді істеші, - деді де тарс бүркеніп жатып қалды.

Құдірет әйелін түсінгісі келеді, оның осы немқұрайлылығының аржағында бұған деген өкпесі жатқанын да аңғаратындай. Ол өкпе қайдан шығады, әрине, бұдан әлдебір жылу күткеннен, соны ала алмағаннан болуы мүмкін.

Бала мысық Құдіреттің шылапшынға су құйып, шампунь қосып жуындырғанына титтей тырнақтарын көрсетіп айбат шегіп қарсыласса да, сүртіндірген кезде мияулап бақса да көнді.

Құдірет пен Бақшагүл кейде шүңкілдескен болып шайларын ішеді, кейде бір-бірінде шаруалары жоқ екі ауылдың адамы секілденіп әрқайсысы өзімен-өзі. Бір-бірін жастары елуге жақындап көріп, таныған адамдардың арасында не болуы мүмкін? Не байланыстыруы мүмкін? Бұларды қойшы, жастай қосылған адамдардың да бұрынғы сезімдерінен жұрнақ қалмай, бірақ, сағаты соққанша бір-бірінен ажырамайтынын көріп жүр ғой, оның себебін де Құдірет өзінше түсінетін секілді. Бәлкім ұзақ жылда адамдар бір-біріне бауыр басатын шығар, әлде болмаса жалғыздықтан өлердей қорқатындарынан да бір-біріне байланатын шығар, мүмкін, кешегі күндеріне деген сыйластықтан да шығар, ал ғұмырдың көбін жалғыз өткеріп келіп бас қосқан бұл екеуіне не өкпе бар...

Бірде жамағайын жеңгесі бұны іздеп келіп, қайным деп жылы сөйлесіп отырып, «осындай да осындай, ауылдың келесі шетіндегі Пәленшенің үйіне өзіңмен жасты, жағдайы да өзіңдей бір әйел адам қыдырып келді, ол да жалғыз екен, екеуің тілдессеңдер, бәлкім, жарасып та кетер ме едіңдер» деген... Осы жасына дейін жалқы жүрген, әке-шешесі кеткелі бұрынғыдан да тұйық тартқан бейбақ қайнысын жалғыздықтан құтқарып алуға құлшына кіріскен жеңгесі айта бергесін көңілі қалмасын деп амалсыз қозғалған. Барды. Көрді. Көңілінің қырдың желіндей ұйтқығанын не басқа бір лепті байқамады. Бұның өзі сияқты бойы өспей қалған Бақшагүлдің мінезі ақжарқын екен, көрген жерден ақтарылып, жатырқамай сөйлесе кеткен.

- Әке-шешеміз болса жоқ, бауырлардың өз қызықтары өздерінде, «екі жарты бір бүтін» деген, екі қортық қосылып бір ұзын болмасақ та, жалғыз жүргеннен гөрі бір-бірімізге серік болайық, - деп салдырлай күлген. 

Құдірет өзі былайғы жұртқа байқата бермегенімен, оны-мұны сөзді көтере бермейтін шамшыл, шәргез адам еді, әйелдің мына сөзіне не дерін білмей түйіліп қалған сонда. Оның үстіне тап сол сәтте «бірге қартайсақ...» дегенді ойламағаны анық, елуге жуықтағанда қартаюды ойлау ерте, десе де  тағдырым осы шығар дегенге тоқтаған. Содан бері өмірлері өзінше өтіп жатты. Кейде жайлы, кейде іш пыстырарлық. Кейде көңіл-күйі болмайтын, кейде еш себепсіз жақсаратын да. Ерінің ештеңеге көңілі толмай жүретін нарау қалпына Бақшагүл де үйренген.

Бойларының бәкенелігі болмаса, екеуінің сыртқы пошымы мен мінездеріндегі қарама-қайшылықтар көзге анық көрінер еді. Бақшагүлдің бойы бұдан да аласа болғанымен тұлғасы бұған қарағанда шымыр, орындықта отырған кезде ергежейлі емес әжептәуір алып адам сияқты көрінетіні бар Құдіретке, бұған қарағанда әйелінің тұлғасынан әлдебір салмақ, ішкі күш сезілетін сияқты, иығы кең, қып-қысқа қолдары да қармаулы. Қимылы да бұдан гөрі ширақ, екі жағына кезек теңселіп жүріп келіп кейде оқыс тоқтап тұра қалғанда, әлденені өлшеп, таразылап тұрғандай әсер қалдырады. Әжімдерден торланған маңдай астындағы қалың қасы өткір көздері кісіге тік қарайды. Бұның қасы керісінше сұйық, көзі де жіпсік қой. Оның шолақтау мұрны сәл жалпақ, ал қалың еріндері ылғи да күлуге дайын тұратын сияқты. Ал бұның ерні жұп-жұқа, күлуі де сирек.

Оның тығыз шашы еркіне бағынбайтындай, ылғи ұйпа-тұйпа болып жүретін болса, бұның шашы селдір. Ал құлағы үлкен, қалқайған күйінде айналадағылардың әр сөзін қалт жібермейтін сияқты әсер қалдырады.

Бақшагүл кейде аузы жабылмай сөйлейді. Әке-шешесі кеткелі іні-келіні мен сіңлісінің суықбауыр екенін, ағайын-туыс та беретінің болмаса есігіңнен несиеге сығаламайтынын, жүйесіздік жайлаған қоғамда адамның құны көк тиын екенін айта береді, айта береді. Сондайда Құдіреттің аядай ғана жалғыз бөлмесінен шығып, бір жаққа кете салғысы келер еді. Жооқ, ол Бақшагүлге бұл үшін ренжімейтін, өйткені, бүкіл дүниені сынап отырған әйелдің сол дүниені өзгерткісі келетінін, себебі ондағы өзінің орны түкке тұрғысыз екенін білгендіктен де сөйткісі келетінін түсінетін. Бірақ, Құдірет кім? Аты Құдірет болғанымен ол не өзгерте алады? Ол өзін Бақшагүлдің көңілінен шығатындай ештеңе істей алмайтындай көреді.

***

Ертеңінде қалтателефонның тызылдағанынан оянып кетті. Телефондағы дауыстың біртүрлі күңгірлеп шыққаны сондай қапелімде түсінбей қалды да, кім болса да бұған ана дүниеден қоңырау шалып тұрғандай көрінді.  Көптен хабарсыз жатқан алыс ағайыны екен.

-Аға, тойға шақырамыз, - деді. – Ылғи ағайын-туыстың жиынынан қалыс жүресіз, осы жолы жеңгемді ертіп келсеңіз қуанып қалар едік. Сізді төрімізден көргіміз келеді. Ауылға да көптен келмедіңіз ау.

Бұл оған барам деп те, бармаймын деп те айта алмады. Той-топыр десе біртүрлі іші-басы ысып кететін сияқты. Жас кезінен солай. Кейде көп жиналған жерге бұл да барғысы келетін, бірақ, елдің назары өзіне ауғанда қайда кетерін білмейді.

- Ммм, балаң үйленеді де, құтты болсын! Келін қай жақтан?

- Келін ауылдан. Айтпақшы, құдағи сізді таниды екен, өткенде құдалыққа барғанда сұрап жатыр.

- Солай ма? (Апыр-ай, ол кім болды екен бұны танитын...)

- Сіздің ауылда кітапханашы болған екен,  Ажар апай.

- А-а-а...

- Ажар деймісің?

Осы кезде аяқ жағын жып-жылы қылып пырылдап жатқан мысық көзіне кешегісінен әдемі болып көрінді.

«Е-е, Ажармен құда-құдағи болады екенбіз ғой».

Құдірет күнұзаққа тойға барғаны жөн бе, бармағаны дұрыс па, соны ойлаумен болды. Біресе сол тойға барғысы келетін сияқты. Барса  көптен ат ізін салмаған ауылын көрер еді, бір кездегі жастығы өткен жерді көргенде жүрегі алабұратыны анық. Бақшагүлге айтса, барамыз деп бірден әзірлікке кірісіп кетерін біледі. Әлде бармай-ақ қоя ма... Қайтадан естелігін ақтарды.

***

Содан бұларды құмнан көшіріп қырдағы ауылға орналастырды. Мектепке де сол жақтан барды. Кейін заготскотқа жұмысқа кірген. Бір күні ауылдың кітапханасына қала жақтан бір қыз келді. Бірыңғай ашымсыздау киінетін шаруа адамдарының ішінде жалғыз өзі аппақ болып киінген кітапханашы қызды көргісі келе беретін, ал ол бұны байқамайтын да. Қыздың ажары бөлек еді. Ажар деп атын қалай тауып қойды екен! Құдірет былай да кітап оқитын, ал жас кітапханашы келгелі кітапханаға тіпті жиі барғыштайтын болды. Барған сайын оның «қандай кітап алғыңыз келеді» деп жылыұшырап қараған жанарынан шоқ емес шуақ көретін, қыздың жымиып күлгені де сиқыр-сипаты естен тандырардай емес, біртүрлі ар жағынан жұмсақ мұңы байқалардай бөлекше еді, әлде бұған солай көріне ме,  әйтеуір, кітапханашыны көрген сайын Құдіреттің жүрегі алағызып, ал көрмей қалса кәдімгідей күпті болатын. Кейде бала кездегі әдетімен төбеге шығып отыратын. Шағын ауылдың үстінен оның абыр-сабырды, асығып-үсігуді білмейтін бей-жай тіршілігін бақылап отырып, үй жағынан Ажарды шығып қалар ма екен дейді. Кейде оның клубқа бет алғанын көретін. Қасында қыздар болады. Топ қыздың ішінде тек соның көйлегі бәрінікінен әдемі көрінеді Құдіретке. Жоқ, Құдіретті кітапханашы қызға өліп-өшті, күйіп-жанды деуге келмес, бірақ оны алыстан көрсе болды, осы көргенінің бәрінен өн бойына жай-жапсарын өзі де ұғып болмайтын жұмбақ сезім жүгіретін. Сосын мына зәу биіктен еміне төнген көк аспан мен екі араны жарты сызатсыз жымдастыра жалғаған тұп-тұнық кеңістікке қарап жатып «Ажарға жолығуға барсам, болмаса кітапханаға барғанда ауызба-ауыз бір ауыз тілдессем қайтер еді, ол мұның сызып салғандай сығыр біткен көзіне қарап, сырғалығы салбыраған үлкен құлағын жасырған селдір шашынан сипап жылы жымияр ма екен?» дегенді армандап, өмірдің шын ызғарын әлі сезінбеген көкірегімен бір жақсылық боларына барынша сенгісі келеді. Сосын «бұл өзі қыздың қай жерінен келер екен? Тіпті белінен де келмейді екен ау» дегенді ойлағанда ішіне бірдеңе түсіп кеткендей болады. Құдірет сонда өзінің ергежейлі екендігіне тұңғыш рет өкініп, жүрегін әлдеқалай бір мұңлы күй шымылдатып, өзінің осынша аласалығынан шаршап, құрық бойындай болмасам да неге ең болмаса бір жарым метрге жетеғабыл болмадым екен дегенді ойлап, тамның үстінде күн баюға бет алғанша жата беретін. Өйткені, «Құде-ес, тағы да тамның үстіне шығып алғанбысың, жылан шағып алмасын» дейтін шешесі де жоқ еді қасында.

Кейде оған ойша хат жазбақшы болады. Ал жазды делік, онысын көршінің сатпақ танау Сартайынан беріп жіберсе... егер одан жауап келсе ше? Ол жауап қандай болуы мүмкін? Ұялшақ сезімін жеңіп хат жазғанда қыздан не естуі мүмкін? «Сіздің жақсы адам екеніңізді білемін, бірақ сыртқы ажары келіспеген адамды жақсы көре алмаймын» деп жазып жіберсе ше? Құдірет өз ойынан өзі шошып кетеді. Жоқ, жазбайды.

Сөйтіп жүргенде Ажарды күйеуге шығады екен деп естіді. Естігені бар болсын, талай арман ұя салған  бұның көкірегін бір жалмауыз от шытырлатып тұрып аяусыз өртеп жатқандай болған. Сонда ғой Құдіретке күндегі өзі жұтып жүрген таза ауаны біреу алмастырып кеткендей, бүкіл ауылдан күңірсік қапастың иісі сезілгендей. Сонда ғой Құдіретке тамның төбесінде жатып алып армансыз көз салатын кеңістік те бұрынғыдай емес, бұған дегенде тым енжар, тым самарқау, тіпті бүкіл дүние тасбауыр көрінген. Әке-шешесі кеткендегі қайғысы бөлек, ал мына жолғысы басқа еді. Құдірет шетсіз-шексіз сахарада адасып, аптап ыстықтан ерні кезеріп, әбден қаталап жеткенде жұтып жан шақырар зәмзамын әлдебіреу тауысып қойып пұшайман болған жолаушыдай еді, сонда ғой аңсарына жете алмай тозған Құдірет үйінен екі ай бойы шықпай жатып алған. Өйткені іші-басы ма, арқасы ма, әйтеуір бір жері ауырған. Ажарынсыз қалғанда Құдіреттің ішіне тастай мұз кіріп кетіп, содан не демала алмай, не жазыла алмай қалған сияқты болған.

 Бұны жігерсіз қылған тағдырына деген тымырсық өкініштің ырқынан босадым дегенше де айлар, жылдар өтті. Бір күні сол ішіне кірген мұздың еріді ме, әйтеуір, өзінен-өзі әлдеқайда жоғалып, әрі қарай баяғыша өмір сүруге болатынын байқады.

Содан бері ойынан шығармаса да жүрегінің сонооу түкпірінде қалтарыста ұстайтын  Ажарды енді қайтып көрем деп те ойламаған. Ақыры құдағи болып шыққанын қарашы. Тойға барғаны жөн бе, бармай-ақ қойса ма екен деп ойлады тағы да.

 Сөйтті де мысығын ойната бастады. Тілі жоқ демесең кәдімгідей бала сияқты. Ойыншыл. Шаршамайды. Күнұзаққа Құдіретті күтіп жүретін сияқты.

 Құдіреттің алдына жатып алып бірге теледидар қарайды. Бұған бауыр басқаны сондай, кейде Бақшагүлден қызғанатынын байқайды. «Мысық демесең, адам сияқты ғой", - дейді Бақшагүл оған.

***

Кеше зейнетақысы түскен, сорпалауға үйдің тауығын  не қаз алайын деп базарға келіп еді, бір шетте ғана біреу жалғыз өзі жалғыз қаз ұстап отыр екен, онысы да үсті-басы лас, арықтау ма, біртүрлі сүмірейіп көрінеді.

- Қаншадан бересіз?

Қаздың иесі столдың тасасынан қапелімде бұны көре алмай, «дауыс қайдан шығып тұр» дегендей жан-жағына қарап алды да, бір кезде барып басы үстелге әрең жетіп тұрған бұған көзі түсті.

Қаз емес түйе сатып тұрғаннан әрмен кекірейіп, бұның басындағы жүні түтілген малақайынан бастап балалар размеріндегі күртесін, аяғындағы ана жылы алғаннан бері мігір көрмегеннен тұмсығы ағарып қалған аяқ киіміне дейін мұқият қарап шықты да:

- Келісі үш мың, бірақ, сізге екі мыңнан беремін, инвалидтерге... ой, кешіріңіз... сіз сияқты адамдарға түсіреміз ғой.

Ол бұны біртүрлі шаршап тұрып айтқандай көрінді Құдіретке.

- Ммм, рахмет, - деген Құдірет қақпаға бұрылды. Оның дәл осы қаздың етін жегісі келмей қалды.

Құдірет үлкен супермаркеттерге бара бермейтін, ондағы биік сөрелерге, есік тұтқаларына жете алмай жатқаны. Ол тек өзі үйренген, көзтаныс болып қалған дүкенге барады. Іздегені сонда болса алады, болмаса, келген ізімен қайтады. Осы жолы да өзі баратын дүкенге соғып еді, ежелгі дәуірде болған алапат суықта тас болып қатып қалып, содан бері ерімеген тауық сандарына қарап бір күрсінді де ішінен ең кішкентайларын таңдап алды. Ірілерін дәрі беріп егетінін естіген, ал кішкентайлары гормон жеп үлгермеген шығар дегенге өзін сендіріп қояды.

Бұл келгенде Бақшагүл шекесін ақ орамалмен байлап алып, үһілеп жатыр екен.

-  Саған не болды, - деді ақырын.

- Ана орыс қатын...

Бақшагүл еңіреп қоя берді. Ыза буғаннан шыққан жасы тоқтар емес.

- Ол не істеді?

- Асүйге кірсем, ол да сонда екен. «Кеше алқаштарың келіп түнімен маза бермедіңдер ғой», - деп едім, газдың үстіндегі қайнап тұрған кәстрөлді жұлып алып: «қазір осыны басыңа құйып жіберейін бе?» деп тап берді ғой. Жәмман қорқып кеттім, ө-ө-ө... Анау ыстық суға салып пісіруден де тайынбайды. Осыдан бізге бірдеңе істесе, екеумізді қорғайтын ешкім жоқ, бізді қартайғанда бағатын баламыз да жоқ қой, ө-ө-ө.... Бақшагүл солқ-солқ етеді.

Құдірет әйелін үнсіз тыңдаған күйі басын салбыратып отыра берді. Қазір барып бойы екі метрге жуық орыс әйелге бірдеңе деуге бұның да жүрегі дауаламас еді. Екі иығына екі кісі мінгендей жауырынды, күйлі әйел бұның өзін допша  домалата салатыны анық. Мілитсадан да пайда жоқ, талай шақырған.

Құдіреттің әйелін жұбатқысы келді.  Орнынан түрегеліп тағдыр табыстырған серігіне жақындап келіп, маңдайынан сипады. Ол бұның алақанындағы ғана емес, жанындағы бір жылуды сезіне алар ма екен? Сол жылылықтың ұзаққа жетуі үшін, со жылуға екеуінің жылынуы үшін не істегені жөн?

***

Қарауылшы жұмысынан келген бойда мысығының жоқ екенін бірден байқады.

- Мысық қайда?

- Мысық дейсің бе... білмедім.

Бақшагүл жайбарақат көрінді.

- Мысық қайда деймін саған!

Бақшагүлді алғалы даусы қаттырақ шығып тұрған осы шығар, әйтеуір әйелі бұған біртүрлі таңғалып аңтарыла қарады.

- Ой, құдай ай, жүрген еді ғой. Таңертең көрген едім.

Екеулеп жалғыз бөлменің әптер-тәптерін шығарып мысықты іздеді.  Аяғына сүйретпесін іле салып дәлізді, одан басқа қабаттарды шарлады. Айналадағы қоқыстың маңын да қарады. Мысық ұшты-күйлі.

- Жә, не болды? Бір мысыққа бола. Басқасын аларсың, - деп жұбатты Бақшагүл.

- Басқасы керек емес, - деп тоңқ етті. - Ол мысықты басқасымен ауыстыра алмайсың ғой. Ешкімді де ешкіммен ауыстыра алмайсың...

***

Жатақхана дәлізі қашанғыдай тас қараңғы болса да, Құдірет ескі-құсқы заттарға түйісіп қалармын не сүрініп кетермін деместен қып-қысқа адымын тез-тез алады. «Кейде аяқ жолыңа жарықтың түскен-түспегені де маңызды емес, бірақ адам өзінің жанының әлдебір қалтарысына  өзі үңілген кезде бір жарықты бәрібір керексінеді, бұл сені құтқаратын ештеңе қалмаған кезде керек болады» деп ойлап келеді. 

Осы кезде бұның телефонына қоңыраулатты. Ауылдағы ағайыны шығар, «тойға бармаспын дермін» деп ойлап үлгеріп, құлағына жақындатқан:

- Құдірет Қалиев сіз бе? Әкімдіктен хабарласып тұрмыз, тұрғын үй кезегі бойынша қосымша құжаттар үшін 516 кабинетке келуіңіз керек, - деді қыз сыңғырлаған даусымен.

«Ауылдағы ағайынға телефон шалып, тойға баратын болдық  деп айтайыншы», - деп ойлады Құдірет бөлмесінің есігін ашып жатып.