Сынаптай сырғыған қайран уақыт. Сыныптағы күні кеше бұлғақтап жүрген бұрымды қыздар уақыттың уысынан сусып шығып байсал тартқан бәйбішеге айналды. Сонда да көңілдің көк дөнені баяғы көздерінен іңкәрлік шуағы төгіліп тұратын көк көйлекті көрікті қыздарды іздейді. Алыстағы ақ сағымдар арасында жүрген Сабира, Жәния, Жұпарларды «Ақ көйлек киген, көк көйлек киген құрбыларым да бар..» деп бозбала күндегідей биге шақырғың келеді. Әттең, ән бүгінгі, сән кешегі. Сондықтан болар бәрі үнсіз. Той-жиынға деген тояты әлі басыла қоймаған Гүлден ғана сыныптың чаты арқылы «Ей, жігіттер, қайдасыңдар? Бізді дискотекаға қашан шақырасыңдар?» деп анда-санда қалжыңдап қояды. Құрдастар да үнсіз. Бәрінің тай кезінде тасыраңдап жүретін баяғы арындары басылған. Бір кездері иірсең алшы түсер сайғақтың сақасындай жігіттер енді самай шаштары ағара бастаған бір-бір үйдің отағасы. Сыныптастар желісінде көптен көрінбей кеткен Мақсұт бүгін ортақ чатта бастама көтерді. 

- Құрдастар, қалайсыңдар? Неге үндемей жатсыңдар? Биыл біздің мектеп бітіргенімізге 30 жыл толады. Біз де мерейтойымызды жұрт қатарлы дұрыстап атап өтейік. Бәріміз сынып болып Ұлғайша әпкейді құттықтап қайтайық. Мектеп бітірерде ол кісі сырқаттанып, ауруханада ұзақ жатып қалғанын білесіңдер. Сол кезде туған әпкеміздей бізге бірнеше жыл класс жетекші болған ұстазымызға рахмет те айта алмағанымызға әлі күнге дейін өкінемін. Төрт көзіміз түгел, аман-есен жүргенімізде енді соның орнын толтырайық.

Кенет біраздан қараусыз қалған үйдей қаңырап бос тұрған сыныптастар чатына жан бітіп, үрлеген шоқтай жалындап сала берді. Екі кештің арасында мектеп бітіргендеріне отыз жыл болған «бозбала мен бойжеткендер» бой түзеп, естеліктер еліне бет бұрды. Әңгімені әдеттегідей Гүлден іліп әкетті.

- Отыз жылдықты ауылдағылар аузын ашып таңқалатындай етіп ерекше ғып өткізу керек. Жігіттер, осы жолы бар өнерлеріңді аяп қалмаңдар.

Мектеп бітіргелі әкесінің қора-жайының қожайынына айналған малсақ Тұрар тақырыпты бірден тақымдады.

- Ендеше, ауданда бұрын-соңды болмаған көкпар берейік.

Бойы бір қарыс болса да тілі сала құлаш Рахымжан сөзді сабақтады. Баяғы үйренген әдетімен он жыл бір партада отырған құрдасы әрі жамағайын ағасына күйеуге шыққан етжеңді жеңгесі Қатираны қыршаңқы тілімен тіліп өтті.

-Құрдастар ауылдың тарихында қалғыларың келсе әбден жауыр болған көкпар, бәйге дегенді ұмытыңдар. Одан да ешкім жасамаған қатын күрес өткізейік. Бізден бес биенің сабасындай Қатираны шығарамыз. Көресіңдер, ол дәу қатын белдескеннің бәрін жапырады. Ақырында жүлденің бәрі өзімізде қалады. Дұрыс емес пе?

Қатираның апыл-ғұпыл асығыс жауап жазып жатқаны байқалды.

-Тіліңе тікенек қадалсын сенің, жүгермек. Осыдан қолыма түсші, бақырдай басыңды бұтыма қысып тұрып буындырып өлтірмесем қара да тұр, деді тіксініп.

Қайны мен жеңгенің зарарсыз қалжыңына қатарластардың жапырыла күлгені жаппай жіберілген күлкі-смайликтерден аңғарылды.  

Болатбек тақырыпты өткенге бұрып сынып жетекшісі Ұлғайша әпкейдің сол кезде ерекше әдемі болғанын еске алды.

- Қазір де жаман емес, деді Жанар әдемі әпкейімізді қартайтқысы келмей.

Гүлден мен Тұмар мектептің дискотекасы  кезінде ұстазымыз сыныптың қыздарына желіккен жігіттер тиісіп қоймасын деп  би кеші аяқталғанға дейін бір бұрышта тапжылмай отырып, соңында бәрін балапан санағандай түгендеп, үйлеріне шығарып салатын әпкелік қамқорлығын еске алды. Қоғамдық жұмысқа белсене араласқан Бахтияр сынып сағатында әпкейдің оқушылардың тәртіпсіз қылықтарын  қызықты мысалмен тәптіштеп жеткізетін тапқырлығына таңданыс білдірді. Бейілхан Қанатбек сабақтан қашқанда Ұлғайша әпкей мектептің бұрышынан қалай ұстап алғанын айтып бәрін күлдірді.

Балалықтың сайран күндеріне жасалған саяхат ұзаққа созылып бара жатқанын байқаған Мақсұт тізгінді қолына қайта алды.

- Жігіттер-қыздар! Отызжылдыққа ақшаны қаншадан жинайтынымызды анықтап алайық. Әпкейге де әжептеуір сыйлық алу керек екенін ұмытпайық.

-Сусар жағалы пальто кигізейік.

-Кетші әрі, құдалық емес қой?

-Алтын жүзік пен сақина ше?

-Қойыңдаршы, қай ғасырда өмір сүріп жатсыңдар? Жаңа заманға бейімделу керек. Менің ойымша әпкейге Айфонның соңғы үлгісін немесе макбук сыйлау керек.

Бахтияр мына сөзге күйіп кетті білем.

- Осы сендер-ақ заманмен ілесіп жүре беріңдерші. Социализмде туып, капитализмде қартайып жатқан біз сияқты дүбәрә ұрпақта қайбір ақыл бар дейсің?  

-Қойшы, не болды сендерге сонша таусылып. Есесіне біз ескі мен жаңаны жалғап тұрған жарық сияқтымыз. Бәрін көріп келеміз. Нағыз романтика!

Торқалы тойға дайындық жайында  жәймендеп басталған әңгіме сыныптастардың сыр ошағының көмірін одан әрі көсеп-көсеп жібергендей болды.

- Көп сөзді қойып тізім жасап, ақша жинайық. Ешкім қалыс қалмасын. Айтпақшы жігіттер осы Қадыр қайда жүр? Сандуғаш та мүлдем хабарсыз? Екеуі неге ізім-ғайым жоқ болып кетті?,  деді Гүлден жоқ іздеген жолаушыдай сұрақты бірінен соң бірін төпелетіп.

Бастапқыда ешкім елең ете қоймады. Араға екі-үш минут салып Мақсұттың жазып бастағаны байқалды.

-Гүлден, мәселе былай ғой. Басында чатты құрғанда құрдастардың бәрін қосқанбыз. Ішінде Қадыр да болды. Артынан көп ұзамай өзі шығып кетті. Телефонмен жеке сөйлесіп себебін сұрап едім, сендердің кейбір қалжыңдарыңды қабылдай алмаймын, деп жауап берді.

-Ойпырмай, сонша сөз көтере алмайтындай не боп қапты оған? Сандуғаш екеуінің өткен-кеткенін айтып, бір-екі рет әзілдегеніміз болмаса, оның намысына тиетіндей сөз айтпаған сияқтымыз ғой?, деді Жанар,  қысқа қайырған сөйлемінің өзінен қысып тұрған ашуының аяз-қырауын аңғартып.

 Қыстырма тақырып кейбір қыздардың жағымсыз эмоцияларын тысқа шығарып алуларына  едәуір тамызық болғандай.

-Е, онда түсінікті. Бұл чаттан дәл сол кезде Сандуғаш та шығып кеткен. «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды» деген рас екен ғой.

-Пішту, сол екеуі чаттан шығып кетті екен деп аспан айналып жерге түспейтін шығар? Отызжылдыққа ақшаларын қосса болды.

         - Екі ғашық махаббатымыз қайта оянып кетер деп қауіптенген шығар?

-Қойыңдаршы, солардан басқа әңгіме құрып қалды ма? Не шаруаларың бар?

Құлын-тайдай тебісіп өскен құрбы-құрдастардың «онлайн ойын-сауығында» еске түсірген  бала ғашықтар Қадыр мен Сандуғаштың бастарынан өткен келеңсіз жайттен бәрі бейхабар-тын.  Екеуінің ортақ чатта бірге отырғылары келмейтін себебін де ішім сезеді. Біліп тұрсам да бұл дүниеде біреудің сырын сыртқа жайғаннан жаман нәрсе жоқ екенін ойлап үнсіз қалғанды жөн санадым.

***

Сыныптың қыздары шетінен сымбатты еді. Он екі де бір гүлі ашылмаған жауқазын қыздарды Ұлғайша әпкей сырт көзден қызғыштай қорғап жүретін. Сабақтан кейін алып қалып қазақтың қызына тән әдептіліктің жөн-жоралғысына үйретеді. Жүзіктің көзінен өткендей жас сұлуларға көз тастап, сөз салып жүрген жігіттерге баға береді. Байқап жүруді еске салып, ата-ананың, мектептің, ауылдың алдында абыройлы болу керек деп ақылын айтады. Ұлдармен де інілеріндей ұғысады. Бұзық болсаң ұрсады, түзік болсаң түсінеді. «Жігіт болсаң шоқ бол, шоқ болмасаң жоқ бол» деп жігеріңді жанып, намысыңды қайрайды, бірақ намысқа тиетін сөз айтпайды.

Әсіресе бастауыш сыныптан бері бір партада отыратын Қадыр мен Сандуғаштың арасында тұтанған балаң сезімді байқап, екеуін жеке қалдырып, үшеуі адал достардай ақтарыла сырласады. Болашақта дәм-тұздары жарасып, қосыла қалған жағдайда отбасылық өмірді қалай бастау керектігі туралы әпкелік кеңесін береді.

Сол кездері бір үйдің балаларындай қашан көрсең жұптары жазылмай қол ұстасып жүретін қос ғашықтың махаббаттары ешқашан сөнбейтін шығар деп ойлайтынмын. Күнде таңертең қатар тұрған екі көшенің қиылысар тұсында өздері уағдаласып алған уақытта кездесіп, мектепке қарай жайдары көңілмен жайбарақат кетіп бара жатады. Ауылдағы үлкен-кішінің бәрінің бұл көрініске көздері үйренгені соншалық іңкәрліктің лебі есіп тұратын жастардың ұнасымды дағдысын ешкім оғаш һәм оспадарсыздық деп санамайтын. Көктем шыға мектептің жанындағы қыратқа оюлы кілем төсеп қойғандай, төңірек түгел қызыл-сары гүлге толады. Аспанда жылы мекеніне жаңа оралған  ақтамақ қарлығаштар шықылықтап, өмір базары өзгеше бір реңкке енеді. Бұл кезең ынтық жандар үшін ұжмақ бақшасына айналады. Сабақ аяқтала сала екеуі қырға шығып қыдырады. Қадыр күндегі әдетімен бақ-бақтың сары гүлі толысқан сабағы ұзын түрлерін жинап әкеледі. Сандуғаш оны асықпай өріп, өзіне әдемі гүлтәж жасап алады. Балалығы басылмаған Қадыр енді Сандуғашты арқасына мінгізіп алып, қырды айнала ат болып шабады.

Мектеп бітіретін жылы бәріміз аудан орталығында өткен оқушылар слетіне бардық. Үздіктерді марапаттау салтанаты көркемөнерпаздар концертіне ұласқан есте қалар әсерлі жиын болды. Слеттен соң Қадыр мен Сандуғаш күннің сәулесіне жүздерін тосып Мәдениет үйінің алаңқайында жайқалып өскен қызғалдақтарды біраз қызықтап жүрді. Сусын сататын дүңгіршектің тұсына келгенде Қадыр балмұздақ алуға тротуардың келесі бетіне өтті. Жалғыз қалған Сандуғаш қарыс қадам жерде үстіне ақ мата жабылған шағын үстелшеге құмалақ салып отырған қарасұр өңді кейуанаға көзі түсті. Қызға тән әуестігіне басып, кемпірдің жанына барды да көп ойланбастан Қадыр екеуінің болашағын болжап беруін сұрады. Кейуана әртүрлі ұсақ тастардан құрастырған қырық бір құмалақты әбден машықтанған қолымен үш бөлікке тез жайғастырды да сөйлей жөнелді.

-Қызым, екеуің бір-біріңді жақсы көреді екенсіңдер. Бірақ алдарыңда біраз кедергілер бар. Құмалақтың сол шекеге бір  тал болып түсуі дұшпандарыңмен күш сынасатындарыңды мегзеп тұр. Өмір деген сынақ, қалқам. Бөгесіндерден аман-есен өтсеңдер ғана бірге болатын сияқтысыңдар. Иманшартта «неке тағдыры» деген ұғым бар. Ол жақсы көрген адамдардың бір-біріне деген ықыласына қарай әрқалай құбылып тұрады. Соны ескеруің керек қызым, деді   болжамым осымен тәмам дегендей Сандуғаштың жүзіне тесіле қарап.

Сол сәтте қолына екі тал балмұздағын алып қастарына келген Қадыр ғашығының құмалақ салдырғанын құптамаса да қалтасынан ақша шығарып кемпірдің қолына ұстатып, Сандуғашты ертіп ұзын көшенің бойымен ұзай берді.

Балдәурен балалық шақтың жаймашуақ күндері әп-сәтте артта қалып, сол жылы аттестат алған бойда бәріміз жан-жаққа тарап кеттік. Әркім қабылетіне қарай мамандық таңдап, байтақ еліміздің  түкпір-түкпіріндегі институттарға құжат тапсыруға талпынды. Кейбірі шамасына қарай төңіректегі техникум, училищелерді жағалады. Біздің бағымызға орай Қадыр, Сандуғаш үшеуіміз көршілес облыстың орталығындағы әйдік үш институттың студенті атандық. Бастапқыда бөтен қаланың тыныс-тіршілігіне үйренісе алмай қолымыз қалт етсе Қадыр екеуміз жолығып, бірден Сандуғашттың жатақханасына тартамыз. Жан-жақтан келген  студенттердің бәрі өзіміз сияқты өскен ұясынан жаңа ғана ұшып шығып, өмірдің өр-қиясына өз бетімен қанат қаққан жас түлектер. Заманы бір жастар болғандықтан дастархан басында риясыз әзіл айтамыз, әредік қосылып ән шырқап, магнитафон қойып би билейміз. Жарты жылға дейін үшеуміз осылай апта құрғатпай үзбей кездесіп тұрдық. Ауылдан жырақтаған соң сыныптас ғашықтар біріне-бірі  арқа сүйеп,  едәуір есейіп, бала махаббатары одан сайын оттай лаулап, ынтызарлықтары арта түскенін сезіп іштей қуанып қалатынмын. Уақыт өте келе жаңа шаһарға бойымыз үйреніп, таныстар қатары көбейе бастады әрі емтихан жақындаған сайын сабақ та күннен-күнге күрделене түскендей еді. Осылайша жаңа ортаға қағылған сынадай бейімделе жүріп уақыттың қалай зымырап өтіп жатқанын да ескермеппіз. Біз Қадыр екеуміз араға бір ай салып әзер кездестік. Ол да мен жоқта онша зеріге қоймапты. Ортасы жаңа достармен толығыпты. Қадыр қасында отырған қалың қасты,  екі көзі күлімдеп тұратын тарамыстай тартылған қараторы сымбатты жігітті Сембек деп таныстырды. Сембектің ешкімді жатырқамайтын еті тірі жігіт екені бірден көрініп тұр. Танысқанымызға көп бола қоймаса да іші бауырыңа кіріп, қалжыңмен қағытып, гөй-гөйді қызды ауылдың қызықтарына қарай бұрды. Әңгімені ә дегеннен бөріктілерден емес көріктілерден бастағаны оның сыбай-салтаң серілігінен хабар беріп тұрғандай еді.

Сандуғаштың жатақханаcына енді үшеу болып баратын болдық. Сембек Қадырдың қасынан бір елі қалмайтын жан жолдасына айналыпты. Құрдасымның жаңа досы сөзін өлең шумақтарындай өріп, ұйқастырып сөйлейтін  шешендігі, домбыраның құлағында ойнап, әуелете шырқайтын әжептеуір әншілігі, былайша айтқанда, бір жігітке жететін өнері бар қабылетті жан екен. Тамағын кенеп, бір-екі рет жөткірініп алып, қолындағы домбыраның қос ішегін қағып-қағып жіберіп,

«Менi армансыз деп пе едiң.

Жерде емес көктемiн.

Көзiмдi ашып көргенмiн.

Ауызымды ашып өпкенiм», деп ән бастағанда төңірегінде отырған қыздар қарақат көздерін наздана төңкеріп, жымыңдасып, «ауызын ашып өпкені кім болды екен?» дегендей өзара  сыбырласып қалатын. Әдемі қыздарды өзіне қаратуға әбден әккіленіп алған Сембек сері бұнымен тоқтамай нәзік жандылардың сезімін селт еткізер әндерді бірінен кейін бірін сыздықтатады. Ақ қапшығынанн қанша алып шықса да таусылмайтын Аяз атаның енапат сыйлығы сияқты Сембектің де бірінен кейін бірі орындалатын махаббат отын маздататын сыршыл әндері Сандуғашты да ерекше елітіп, соңғы кездері оның да әнші жігітке көзінің қиығымен ынтыға қарап қоятыны аңғарылатын. Сандуғаштың мектепте бастауыш сыныптан бастап көркемөнерпаздар үйірмесіне барып, домбыра тартып, есейе келе жастар кештерінде ортаға шығып қоңыр дауысымен әдемі ән салып жүретінін талай көргенбіз. Сондықтан да сыныптас құрбымды жамандыққа қимай, жанарындағы жалт еткен ұшқынды өнерге деген құштарлығы деп өзімді сендірдім. Тіпті бір келгенімізде екеуінің дуэт болып ән айтқанын да әбестік санамаған едім. Соңыра ойламаған жерден куә болған оқыс жағдай бұл ойымды күрт өзгертті.

Мамырдың майдалап ескен жылымық желі жүзіңді қытықтап, көңілді еріксіз тасытатын табиғаттың тамаша шағы болатын.   Айналаның бәрі топ-тобымен қыдырып жүрген кілең жастар. Алаңқайда гүлді көйлек киген қыздар шоғыры жасыл желекке оранған қаланың көркіне көрік қосып тұр. Демалыс паркінің қақ ортасымен өтіп бара жатқан едім. Кенет сол жақтағы қалың ағаштардың арасында орындықта сүйісіп отырған қыз бен жігітке көзім түсіп кетті. Төбеме жай түскендей өз көзіме өзім сенбей мелшиіп тұрып қалдым. Қайта қарағанымда аймаласып отырғандар Сембек пен Сандуғаш екенін анық көрдім.

Әншейінде өзімді сабырлы ұстайтын басым жандарына қалай жетіп барып, Сембектің жағасына жармасып, орнына жұлқылай тұрғызғаным есімде.  Сандуғаш бетін басқан күйі отырып қалды. Сембектің түрі бұзылып, дір-дір еткен күйі кекештене тіл қатты.

-Ашуыңды басшы, өтінем. Мән-жайды асықпай жеке отырып түсіндіруге мұрсат берші. Біз Сандуғаш екеуміз бір-бірімізді жақсы көретінімізді Қадырға айттық. Ол бәрін біледі, бізді кешірді...

«Қадыр бізді кешірді» деген сөзден соң жексұрынның жағасын босаттым да қолымды бір сілтеп артыма бұрылып қарамастан бетім ауған жаққа кете бардым.

Соңымнан Сандуғаштың айқайлап жылап жатқаны естілді.

-Мен әлсіздік таныттым, кешіріңдерші...

Жігіт деген жас кезінде жолбарыстай жортып, бөрідей ұлып, жол-жөнекей  кездескен таныстың бәрін  дос қыла беретіні бесенеден белгілі. Оның қайсысы ақадал, қайсысы алаяқ екенін айырып та жатпайсың. Сембектің Қадырдың жүрегін жаралаған опасыздығына қатты қапа болдым. Қасындағы қандыкөйлек жолдасының сүйіктісінің ернінен сүйіп, құшағына қысқан нәмарттықты ештеңемен ақтап алуға болмайды деп өзімше түйін жасадым. Досымның сатқындықты соншалықты оңай кешіре салған мәнжубас бейшаралығына, жігерсіз әлжуаздығына қарным ашып,  қаным қарайды.  

Ақырында білгендерін істесін деп шештім де ендігі жерде ескі достардан іргемді аулақ салып, бұдан былай ешкімнің жеке өміріне араласпаймын деп өзіме-өзім уәде бердім. Күндердің күнінде Қадырдың өзі мені бөлмеме іздеп келді. Қатулы қабағы бұрынғыдан біраз есейгенін ескертіп тұрғандай еді. Көптен көріспегендіктен кәдімгідей сағынысып қалыппыз. Екеуара отырып ұзақ әңгімелестік. Оқиғаны Қадырдың өзі таратып айтып берді. Бастапқыда байқағанымдай әншілер дуэтінің өнері қыза-қыза келе қыз бен жігіт айтысына ұласқан. Өстіп әні де, сәні де үйлескен қос өнерпаз сұлу сөздермен өзара сезім шоғын үрлеп,  күннен-күнге бір-біріне бауыр баса бастағанын құрбылары сезіп те жүріпті. Қушыкеш қыздар қутыңдасып,  екеуіне Біржан мен Сара деп ат қойғаны Сандуғаш пен Сембекке майдай жағыпты. Сөйтіп Сандуғаш шамның жарығын айналған көбелектей көрсеқызар сезімнің жетегінде қалай кетіп қалғанын өзі де аңдамай қалған тәрізді.

Құдай әлсіз пендесін тас төбесінен ұрамын десе оңай екен ғой, екеуі қолдарына домбыра алып, екі дауыспен есілте жөнелгеннен құрбылары «қандай жарасымды жұпсыңдар» деп қолпаштап қоятынды шығарды. Оның үстіне ең жақын сырласатын курстас қыздардың бірі «Қадыр сенің мектептегі бала махаббатың ғой. Ондай уақытша сезім ұшқындарын бәріміз басымыздан өткіздік. Енді есейіп, етек жапқанда кезіккен махаббаттың жөні тіптен бөлек болады. Өз сезіміңді өзің тұншықтырып өлтірме» деген сайтани сұрқия сөздері санасына құйылып қалғандай-тын. Қыз жүрегі әсіре сезімге бұйдаланып, алдамшы бақтың буына басы айналып қалғаны анық еді.

Қадырдың айтуынша Сембек жатақханада аяғына жығылып кешірім сұрап, Сандуғаш екеуі бір-біріне ғашық болып қалғандарын ақтарып салған. Ақыры таңдау жасағанын айтып, достықтан айырылса да өз бақыты жолындағы күресте аянып қалмайтынын тікесінен жасырмай жеткізген. Сол түні екеуі жағалары жыртылып, көздері көгергенше төбелесіпті. Ертеңінде Сембек пәтер жалдап біржолата көшіп кеткен. Қанша жерден көңілі қимаса да дос-жаранның алдында жер қылып, намысын таптағаны үшін Сандуғашпен ат құйрығын үзіскенін айтты.

Ауылға каникулға кетердің алдында Қадырмен кездесіп қалдым.  Өңі бұрынғыдан да сынық көрінді. Салғырт қана амандасып, сүлесоқ күйде үндемей отырды.

-Оу, батыр неге сонша жүнжіп кеткенсің? Болды енді басыңды көтер, саған мынандай келіскен қыз тауып қойдым, дедім көңілін аз да болса жадыратқым кеп.

-Сандуғашты алып қашып кетіпті?

-Сембек пе?

-Жоқ. Бөлмесінде бірге тұратын қыздың сыныптасы.

***

Мақсұт үйреншікті үрдісімен қас қарая сала сыныптастар чатына жазуды жалғастырды.

- Кеш жарық, достар! Отызжылдық жақындап қалды. Тойхана иелеріне орын бойынша тізім беруіміз керек Нақты кімдер баратынын тезірек анықтап алайық. Келе алатындарың чатқа плюс қойып жіберіңдерші.

Мақсаттың «плюс» деген сөзі алды немере бағып отырған әжелердің қыз кездеріндегі балғын сезімдерін қытықтап жіберсе керек.

Қашанда жауаптасуға дайын тұратын Гүлден бұл жолы да  дараланды.

-Өләә, Мақсұт, плюс қойғызып қартайғанда бізді кіммен қосқалы жатсың?

Мақсұттың мұндайда қарымта жауабы дайын тұрады.

-Гүлден сені тазалық секторы сайлайтын болдық. Оң қолыңа қызыл плюсы бар лента таңып Құрмаштың шашы мен тырнағын тексересің.

Сыныптастар құрдастың ұрымтал жауабына риза болғандарын түрлі смайликтер арқылы  жеткізді.

Одан әрі сыныптастардың әңгімесі сабақтан көп қала беретін Құрмаш жайлы естелікпен сабақталды. Әлі есімде, Ұлғайша әпкей классқа кірген бойда «кезекші кім, сабақта кім жоқ?» деп сұрайтын. Кезекші қыздар оқушыларды тез түгендеп үлгермегенде, Құрмаштың қашанда сабаққа қатыспайтын дағдысын ескеріп, едел-жедел «сабақта Имановтан басқаның бәрі түгел» дей салатын. Бір күні кезекші Гүлмира Керімбекова сол әдісті кезекті рет қолданды. Сөйтсек, Құрмаш сабазымыз сабақта отыр екен. Артқы партадан «Керімбекова өтірік айтпа, мен бармын» деген дауыс шықты. Сыныптастар ду күлді. Ұлғайша әпкейдің де жүзіне күлкі үйіріліп: «е, айналайын Құрмаш тұқымың өссін, тұқымың өскір. Өстіп арамызда қарайып отырғаныңның өзі бізге бір қуаныш қой» деді жайдарылана. Арада жылдар өткенде осы оқиғаны еске алып тағы күлеміз. Әпкейдің айтқаны айдай келген екен. Бүгінде Құрмаш алты баланың әкесі. «Жақсы сөз - жарым ырыс» деген осы.

Қайдағы-жайдағы ойына оралса керек, Жанар плюс тақырыбын одан әрі қаузай түсті.

- Естеріңде ме, Қадыр әр пән бойынша сынып ауыстырған сайын отырған партасына «Қадыр+Сандуғаш» деп жазып кете беретін еді ғой.

-Иә, иә. Ойып тұрып жазатынын айтсайшы.

-Сол екеуін тағы бастадыңдар ма?

-Сандуғашпен кім хабарласып тұрады? Күйеуімен ажырасып кетті деп естіп едім?

-Өсек айтқанды қойыңдар.

Тәп-тәуір басталған әңгіменің аяқ жағы сұйылып, ғайбат сөзге ұрынып бара жатқан соң Мақсат бүгінгі әңгіменің нүктесін қойды.

- Достар, біз қалайда Қадыр мен Сандуғашты тауып, тойға шақыруымыз керек. Кім айналысады?

Сөзінің ғана емес ісінің де пәтуа бар Гүлден жауапкершілікті өзіне алды.

-Онда мен бүгіннен бастап екеуін іздеуге кірісемін. Мақсұт оларды да алдын-ала тізімге қосып қой.

***

Соңғы күндері құрдастардың отызжылдықтың орайымен чатта өзара жиі хабарласып жатқаны балалық шақтың сағымға оранған самала күндеріне  бірнеше мәрте барып қайтуыма түрткі болғандай еді.  Көз алдыма біразы бақилық болып кеткен қашан көрсең қабақтарына қар жауып, кірпіктеріне мұз қатып жүретін қатал,  қатал да болса әділетті мұғалім ағайлар, жүздерінен мейірім шуағы төгіліп тұратын сымбатты мұғалім әпкейлер келді. 

Өмірдің өрлі-құзды ағысымен түрлі қызметтерде жүргенде тапқан еліміздің түкпір-түкпірінен жиналған достармен анда-санда бас қоса қалған кездері араларында менен «сендер мұғалімдеріңді әлі де әпкей» дейсіңдер ме?, деп сұрайтындары бар. Енді ше, деймін масаттана бас изеп. Кейбірі «біртүрлі естіледі ғой» дейді таңқалғанын жасырмай. Неге «апай»  емес?, неге «мұғалім» емес?, «неге Пәленше Түгеншеқызы  емес?» деп есті алып қазбалап қоймайтындары тағы бар. Кейіннен білсем кең-байтақ елімізде мектептегі әйел ұстазды «әпкей» деп аялап, ардақтап атау біздің өңірде ғана екен. Білмеймін, әйтеуір өзіме әпкей деген тіпті ерсі көрінбейді Керісінше, ерекше ұнайды. Біртүрлі ыстық көрінеді. Мақсұт құрдасым айтқандай, әпкей сөзінің астарында «әпке» деген жып-жылы, бауырмал сезім жатқанын жүрекпен сеземін. Өйткені, әпкейлердің әрқайсысы бізге әпкеміздей жанашыр болды, балалық тентектігімізге төзді, бірдеңе үйренсін деп жүйкесін тоздырды, үлгілі болсаң үбектеп, мейірімін төкті.

Бізді мектеп бітіргенше қолымыздан жетектеп жүріп оқытқан Ұлғайша әпкейдің жас кезін есіме алдым. Шынында да әдемі еді. Қабағы түйілгенде қаталдау көрінгенімен әншейінде жүзінен ізгілік лебі есіп тұрады. Әсіресе, күлген кезде екі бетіндегі қос шұңқыры тереңдей түсіп, ерекше сұлуланып кетеді. Әпкейді әлемдік деңгейдегі бір актрисаға ұқсаттым. Кім еді? Енді есіме түсті. Анжелина Джоли. Иә-иә, сол. Шоқтай жанған танадай көздері, сүйірлеу келген сүйкімді жақ, оймақ ауыз. Дәлме-дәл.  Қоя тұр, Анжелина Джоли 74-і жылғы емес пе?  Біздің әпкей 54-і жылғы. Аралары бақандай жиырма жыл. Олай болса, Анжелина Джоли біздің Ұлғайша әпкейге ұқсайды. Солай. Біздің әпкей Анжелинадан бұрын сұлулығымен танылған. Әлі де әдемі! Сырлы аяқтың сыры кетсе де, сыны кетпейді деген осы.

Мақсұттың әркім әрқалай әзілге бұрған «плюс қояйық» деген сөзі мені де есте қалған кейбір сәттердің тереңіне бойлатты. Осы жасыма келгенше еліміздің қай бұрышы болмасын ілуде бірі болмаса алгебра мен геометрияға аңсары қатты ауған ауыл баласын көп кездестіре қоймаппын. Бұл қазақты есепке шорқақ деп кемсіту емес. Уағында аталарымыз миллиграмм, киллограмм, тонна деп бас қатырмай-ақ «қос уыс - бір килә» деп бидайды далалық долбармен есептеп жүргенде де ешкімге есесін жіберген жоқ қой. Қайта қазақы пейілге салып «алған да мәз, сатқан да мәз» болып, көңіл көңілден су ішіп жүре беретін. Біздікі де сол «алма алма ағашынан алысқа түспейдінің» сиқы болса керек. Бірақ бізге Ұлғайша әпкей математиканың майын ішкізбесе де, ақ қаймағын аямай ұсынды. Талапшылдығының арқасында тангенс, котангенсті сабақтан қаша беретін Қанатбек те, аптаның екі күнінде ғана сабаққа қатысатын Құрмаш та жатқа соғатын.  Әлбетте, бізден әлемді аузына қаратқан  Архимедтер мен Пифагорлар, Софья Ковалевскаялар шыға қойған жоқ.  Бірақ  астанадағы физика-математика мектебінен арнайы комиссия келіп, біздің қатарластар арасында іріктеу өткізгенде Ұлғайша әпкейдің үш бірдей оқушысы оқ бойы озық көрінген. Алайда алыстан ат терлетіп келген ағайдың бас қалаға ап кетемін деген уағдасына үшеуінің де ата-анасы «алыстан арбалағанша, жақыннан дорбала» деген сыңайда жауап беріп, әке-көкелеп ауылда қалдырғандары әлі есімде. 

Математиканың ми қатырар формулаларын едәуір меңгерген мойыны озық сол білгірлер, біз - Қадыр, Сандуғаш үшеуміз едік. Есеп-қисапқа ебіміз болғандықтан үшеуміз де техникалық мамандықты таңдадық. Қарап отырсам, есейген сайын өмірдің ағысы еселене күшейіп, жан-жағыңа қарайлауға мұрша бермей,  желкеніңді барынша керіп, ескегіңді қаттырақ есуіңе тура келеді екен. Бәріміз диплом алған бойда бірден қызметке кірістік. Одан әрі отбасы, бала-шаға сияқты ғұмырдың ғибратты баспалдақтары бірінен кейін бірі ретімен жалғаса берді. Қадыр біз оқыған қаладағы  зауыттардың біріне инженер болып орналасты да, сонда біржолата қалып қойды. Артынша кәсіпорында бірге жұмыс істейтін бухгалтер қызға үйленді. Бірақ біраз жыл отасса да ортада бала болмағандықтан екеуінің дәм-тұзы жараспай соңғы кезде Қадыр соқа басы сопайып жалғыз өзі тұрып жатқан еді.

Сандуғаштың кейінгі тағдырына келсек, болашақ жарымен қасында тұратын құрбысына амандаса келгенде танысып, бас-аяғы екі-үш рет қана дастархандас болған екен. Көп ұзамай әлгі жігіт жанында әскерден жаңа келіп ұрынарға қара таппай жұтынып тұрған бір топ достарына сыныптас құрбысымен бір бөлмеде тұратын «ақылына көркі сай иманжүзді қызға көзі түскенін» айтқан бойда «темірді қызған кезінде соғу керек» деп сол күні бір топ бозбала әй-шайға қарамай Сандуғашты ауылдарына алып қашып кетеді.

 Алып қашу «операциясына» жанындағы жан құрбысының астыртын араласып, бойдақ құрдасымен бірге жас келінді ауылдарына жеткізудің жоспарын алдын-ала түзіп қойғанын  алаңғасар қыз қайдан білсін? Курстас қыздың «сахналық ойыны» шынайы шыққаны соншалық Сандуғаш салып ұрып онымен бірге жолға қалай аттанып кеткенін әлі күнге дейін ұмытпайды.

Кешкісін бөлмесіне келген Сандуғашқа есік ашқан құрбысы кірген бойда оны құшағына қысып, еңкілдеп жылай бастайды. Екі иығы селкілдеп, әжесінің қатты ауырып жатқанын, бақиға аттанбай тұрып оны көріп қалғысы келетінін, сол себепті түнделетіп болса да қалайда жолға шығатынын айтып, көңіліне демеу болуы үшін өзімен ауылға бірге баруын сұрайды.  Бала кезден «нағыз достар қиындықта сыналады» деген сөзді санасына сіңіріп өскендіктен ол да апыл-ғұпыл жиналып, төменде өздерін тосып тұрған жеңіл көлікке еш сезіктенбестен отырып, алыстағы ауылға кештен таңға ұрып тура тартқандары әлі есінде.  

Қазіргілермен салыстырғанда ол кездегі адамдардың түсінігі мен пейілі мүлдем бөлек еді ғой?.  Жыға танымайтын адамға қосылмаймын деп қиғылық салғанда әке-шешесі «Қызым ауылға қайтып келіп бізді жерге қаратушы болма. Ертең ел-жұрт қыздары есік көрген деп сыртымыздан өсектейді» деген сыңайда сәлемдеме айтып жіберген соң лажсыздан сол шаңырақта қалып қойған болатын. Әйтсе де қаланың жайлы өміріне үйреніп қалған Сандуғаш ит аяғы қиянда мал бағып отырған шалғайдағы мына ауылда көп тұра алмайтынын бастапқыда-ақ іші сезген еді. Қанша жерден шыдап бақса да бір-екі жылда сүйіп қосылмаған күйеуімен аралары суып, ақырында бұлардың да отбасылық ғұмыры өміршең болмады. Сандуғаш  қалаға қайтып оралса да, оқуын тастап, жеке фирма ашып, кәсіпкерлікпен айналысып кеткенін кейінірек естіген едім.   

***

Мақсұт бүгін таң атпай чатқа ауызша хабарлама жолдапты. «Қайырлы таң, сыныптастар! Барлығымыз кешікпей таңғы тоғызда мектептің алдына жиналайық. Салтанатты жиналыстан кейін ешкім тарап кетпесін.  Бірден бейіт басына барып қайтыс болған құрдастардың рухына бағыштап құран оқытамыз. Сосын кешкі 18.00-де отызжылдықтың отырысы екенін ұмытпаңдар» дауыс жазбасын тыңдағанда алдағы басқосуды абыроймен атқарсақ деген жауапкершілікті сезініп, дегбірі қашып тұрғаны байқалады.  

Мен шұғыл шаруамен іссапарға шығатын болып отызжылдыққа қатыса алмайтынымды алдын-ала айттым. «Отырыстың қалай өтіп жатқанын чат арқылы онлайн біліп отырам деген үміттемін» деп емеурінімді де ертерек білдірдім.

Несін айтасың, жымыңдасқан жұлдыздардың ортасында орақтай иілген алтын түстес айдың сәулесі себездене құйылған сол керемет кеште құдды достық періштелерін қызмет көрсетуге арнайы алдыртқандай, сыныптастар чаты сағаттар бойы толассыз жарқ-жұрқ етіп, келбеттері шаттыққа толы бала құрдастардың бақытты сәттері бейнеленген суреттермен есепсіз көмкерілді. Әсіресе шәкірттерінің ортасында жүрегінің ізгілік лүпілін жүзіне ұялатқан Ұлғайша әпкейдің әдемі бейнесі тым ерекше еді. Сыныптастар арасында қастарына жеті-сегіз жас шамасындағы кішкентай қызды құшақтап тұрған Қадыр мен Сандуғаштың суреті көзіме оттай басылды. 

Мына жаңалыққа байыз тауып отыра алмай дереу Қадырдың жеке вацабына жаздым.

-Армысың, Қадыр құрдасым. Достардың арасынан өзіңді және Сандуғашты көргеніме өте қуаныштымын.  Жандарыңда отырған сәбиді танымадым?

-Сәлем, досым. Мен де сенің амандығыңды естіп-біліп ерекше қуанып отырмын. Біз қазір Сандуғаш екеуміз өзің білетін қалада бірге тұрамыз. Отбасы құрдық. Ортадағы  асырап алған Махаббат есімді қызымыз. Есіңде болса, менімен бірге оқыған Сембектің жалғыз қызы. Сембек осыдан екі жыл бұрын әйелі екеуі жол апатынан опат болды.

Онсызда сыңғырлаған сыйластыққа тұнып тұрған сыныптастар чатына көп сөз жазудың өзі де артық сияқты көрінді. Ізгі тілегімді қысқаша ғана жолдадым.“30 жылдық құтты болсын, достар! Қадыр+Сандуғаш=10 а сынып”.