Қария құзғын сәріден оянып алды. Терезенің сығырайған көздері ақшелденіп, таң енді-енді сызат­танып келеді екен. Тоңазыған аяқ-қолын бауырына жия бұйығып, көрпесін қаусырына түсті. Кішкентай сары тентек жиені тәмпіш танауы пыс-пыс етіп, сылама пештей бүйірін жылытып қойнында жатушы еді, бір жұмадан бері ол да жоқ, «мектепке дайындалуы керек, ағылшын тілін оқытамыз» деп шешесі алып кеткен. Қалқайып қасында жүргенде, жалғыздығы білінбейтін, сәби де болса, ес екен, енді міне, айналасы үңірейіп, қоңылтақсып қалды. Қызы байғұсқа өкпесі жоқ, қайтсын енді, шырылдап-ақ жүр екі ортада шөре-шөре болып. Шешесінің қырқына де­йін осында болды. Ол дағы өз тіршілігі бар адам, қашанғы қарайласын. «Апам енді жоқ, кім кіріңді жуып, тамағыңды істеп береді? Жалғыз өзің қалай тұрасың? Ауырып-сырқап қалсаң қайтесің? Менің апта сайын келіп тұруға мұршам жоқ, мал-жаныңды сат та, қалаға жүр. Қасымда боласың. «Қарайтын малым жоқ, зерігем» десең, немереңді мектепке алып барып, алып келесің. Бізге де жақсы, өзіңе де ермек!» – деп өлердегі сөзін айт­қан. Онда барса, жағдайы жаман болмасын біледі. Қызының бұл дегенде шығарда жаны бөлек. Күйеубала да – «көке, көке» деп елпектеп тұрған биязы, есті жігіт. Әйтсе де қабырғасымен кеңесе келе, бәйбішесінің орыны суымай тұрып, қырық жыл иісі сіңіп үйреніскен өз үйі­нің төрінен қопарыла көшуге тәуекел ете алмады. Айналасындағының бәрі кемпірінің көзіндей, көңіліне ыстық. Әр зат, әр бұрышқа қараған сайын қызық-шыжығын бірге бөліскен ескі күндердің сағынышты елесі көкірегінде жаңғырады. Соның бәрін қалай қиып тастап кетпек? «Әзірге өз аяғыммен жүріп-тұруға қауқарым бар ғой, қарағым. Шешеңнің жылын өткергенше, қара шаңырақтың түтінін өшірмей отыра тұрайын. Ары қарай көрерміз!» – деген екіұштылау.
  Қызы жылай-жылай кеткен. Мына көрші келіншек Уәсилаға тиын-тебенін беріп, табыстап кетсе керек. Оты жағулы, сиыры сауулы. Өзі бір Құдай берген бала. Қазақшылық жөнімен ата қуса, сүйекшатыс жиендігі бар. Нағашылап жалбырақтап тұрғаны. Тек анау антұрған күйеуі алтын басын қор қылып жүр. Ішіп алса дүлей, бала-шағасын ұлардай шулатады да жатады. Кемпірі марқұм тірі кезінде дода-додасы шығып талай рет шырылдап кеп үйге тығылған. Өзі сондай көнбіс, момын. Кейде кемпірі күйініп: «Адыра қалғыр, мына түрімен бір күні жазым қылса қайтесің, милицияға айтып, қаматып таста, не айырылысып кет, қашанғы қор боп жүресің!» – десе, «Қойыңызшы, апа! – деп шар ете түседі. – Байы сабамайтын қатын бола ма екен? Ішпесе әп-әйбәт. Жетім ғой, менен басқа кімі бар байғұстың!» «Ендеше, жүр өстіп күнде таяқ жеп!»
Әлдеқайдан қылғына шақырған әтештің үні аядай ауылды шырт ұйқысынан оят­ты. Есіктер есіней ашылып, қыбыр-жыбыр тіршіліктің тағы бір тынымсыз күні басталып кет­ті. Қора жақтан шелек сылдырлап, сиыр ыңыранды. Баржадан көмір таситын Жаппарқұлдың «көк жөтел» «Беларусі» қақала-шашала күркілдеп, таңғы тыныштықты дар-дар айырды. Әне Абдулхайдың арқасы ерден босамайтын ақ қаптал кәрі әңгісі де иесіне «ей, қақпас, қашан мені отқа жібересің?» дегендей ішін тартып ақырып-ақырып алғанда, кәпірдің дауысы көк трактордан да ащы екен.
Әр дыбысқа құлақ түріп, содан жалғыздығын бөлісер алданыш іздеп емексіген қария: «қой, бұл не жатыс, намазым қаза болар» деп орынынан тұрды. Сыз тартқан сырмақты жалаңаш табанымен тітіркене басты. Желбеге­йін иығына жамылып, тысқа шықты. Көкжиектен бас жарып келе жатқан мамырдың бозала таңы уыздай ұйып дірілдеп тұр. Лапас жақтан күрп-күрп сауылған сүт­тің дыбысы естіледі. Уәсила қазандықты тамызып қойыпты. Қидың қоламтасына құйрық басқан жез құмандағы тән шымырлатар су жып-жылы.
Дүниенің қызық-шыжығынан суынып, байсал тартқан шағыңда мұң иектеп құлазыған жаның шырқайналып бір Жаратушыны іздеп табады екен. Міне, сәждеге жығылғанына төрт жылдан асып барады. Кітап ежіктеп үйренген дұға-аят­тың мақамын ұқсатып, хиракатын келістіре алмаса да, ынтасы зор, ниеті түзу. Намазға ұйып, Хақтың сөзін жүрегіне сіңірген сайын сабыр ұялап, жан сарайы сыңғырлап, пенделік тірлікте ешқашан сезіп-білмеген бір рақат күйді басынан кешеді. Осы уақытқа ше­йін Алланың осыншама нығметінен құр қалып, қалай адасып жүрген десеңші!
Құрдасы – Абдулхай антұрған: «Әй, қара айғырды қанша жусаң да ағармайды. Ендігі тоңқаңдағаныңнан не қайыр, не рауа!» – деп қыжыртады көрген жерде. Онысы өткеннің гөй-гөйін көйітіп бетіне салық қылғаны. Мен білмейтін сырың бар ма, тақуалық не теңің дегені. Иә, тірліктің бұралаң, тар соқпағында аяғын шалыс басқан тұсы аз емес. Жастықтың буы не істеткізбеді. Коммунист боп дүрілдеп, өлім-жітім үстінде қол жаймай бедірейіп тұрған кез­дері де болды-ау. Дүйім жұрт­ты шыбық ұшында үйірген ферма бастық та болды. Ақаңды да сілтеген бір кісідей. Біреуге тілі, біреуге қолы да тиген шығар. Бірақ сөйт­тім екен деп, көрге кіргенше сөйтіп жүре беру керек пе екен? Өзгеріп, тәубаға келгеннің несі әбестік? Ол пақыр той-томалақта өзімен жарысып баяғыдай стақан қағыстырмадың деп қитығады.
–Нағашы, – деді Уәсила аузына дәке тартқан шелектегі сүт­ті қазанға құйып жатып. – Қара сиыр тепкілеп сау­ғызбай қойды.
– Жатырқаған шығар. Тәтеңнің халатын киіп алмадың ба?
– Кидім ғой. Күнде жатырқамайтын… Күйлеп жүрген көрінеді.
– Қарасан келгір, ешкі боп кеткен бе, жақында ғана бұзауламап па еді?
– Сізді байытайын деп жүрген де! – деді Уәсила жымиып. – Бұқаға ұстамаса, табынға тоқтамайды-ау?
«Тоқтамаса, арам қатсын» деп селт етпес көңілмен сіресіп тұрды да, артынша малдың обалын ойлады.
– Жұрт­тың пейілі бұзылып барады ғой. Саудаламайтындары жоқ. Мына Темірғалидың бұқасының күйек майы қанша екен, білмедің бе?
– Біз өткенде бес мыңнан ұстағанбыз. Қайрат апарып келеді ғой.
– Иә, сөйтсінші, қарағым! – деп қария қуанып кет­ті. Әйтпесе сиырдың басжібімен алысып, көшеде дедектеп жүргені көрген көзден ұят емес пе? «Кемпірінің беті жабылмай жатып, мал-мал деп күйлеген сиырдың артын аңдып қақшаңдағанын қарашы, жалғыз басына не жетпейді екен?» демей ме…
Шайдан ке­йін дәрет алып, зират басына қарай аяңдады. Екі ара көзкөрім жер. Бір кез­де дүркіреген совхоздың орталығы еді, енді сол қара орман ауылдың түтіні сиреп, есесіне, ескі қорымның қарасы молайып барады екен. Ойлап тұрса, өзі секілді кәрі-құртаңның көбі қабірстанға көшіп алыпты. Жыпырлаған бейіт­ті аралап келеді. Қоршаусыз төмпешік, айы қисайған темір шарбақ, ақ, қызыл кірпішпен өрілген күмбездер. Бәрі – кешегі көзкөргендері. Мынау, Сұңғатолла ғой… Тоқтарбай марқұмның топырағы ойылып кетіпті… Шекербектің басын қайта көтерген бе?.. Е, ортаншы ұлы ауданда милицияның бастығы ғой… Әне, Қатипа, иманды болғыр, шалымен бірге жатыр… Мынау, міне, Серік… Ноғайбайдың асырап алған жалғызы. Алла-ай, араққа сонша үйір болмаса қайтер еді байғұс бала… Әрқайсысына бір бет сипап, ақыры ең шет­тегі ақ кірпіштен өрілген төртқұлақ бейітке жет­ті. Қызы мен күйеубаласы қырқына де­йін басын үйлеген. Маңдайшаның ойығына ақ қаңылтырмен қырсаулап бекітілген жарты кез жылтыр қара мәрмәрдің бетінен енді оралмас аяулы жанның бейнесі мұңая қарағанда, кеудесіндегі қамырық оқыс бұлқынғандай қыстыға өксіп, өзіне ие бола алмай қалды:
– Ау, Шәмила, жатырмысың жарықтығым. Міне, мен келіп тұрмын… келдім! – деді дауысы қалтырап. Тізесі бүгіліп, шөкелей кет­ті. Түйіліп біраз отырған соң, еңсе тіктеп, Құран оқыды. Білгенінің бәрін жиып-теріп, ұзақ оқыды. О дүниеде жанына араша болардай дұғасын үсті-үстіне айтып, Жаратқанға жалбарынды. Бір қараса, қалтырай жайылған алақандарына ыстық тамшы сырт-сырт тамып жатыр екен.
Созалаңдай бойын тіктеп, тізесін қаққыштады. Айналсоқтап кете алмай тұр. «Қайда асығасың, байғұс-ау. Иен үйде жалғыз өзің не бітірмексің?» дейтіндей қара таста қабағы тұнжыраған Шәмила. Қабырғаның жиегіне кеудесімен асылып, ішке үңілді. Топырағы әлі басыла қоймаған, шөккен нардай жоталанып жатыр. Қырбақтанып, қылтиып өскен алабота мен бидайық сарғая бастапты. Жалғыз төмпешік жалғызсырап жатқандай. «Қап, есте болмағанын қарашы, – деді өкініп. – Тағы бір кісілік орын қалдырып қоршатыңдар деп балаларға айтуды ұмытып кетіпті-ау есеңгіреп жүріп!» Тас тақтаның алдына қайтадан келді. Жаңбыр айғыздап, шаң қонақтаған екен, беторамалымен ысқылап сүрт­ті. Жылтыраған мөп-мөлдір қара мәрмәрдан қалықтап Шәмила шығып келе жатқандай. Бұл жүрек өксіткен сағынышпен күйзеліп, елжірей қараса, ол бұған мүсіркей телміретіндей. «Жер-көкке сыймай жүрсің бе, байғұсым!» дейтіндей.
Марқұм аурумен ұзақ арпалысты ғой. Қат­ты қиналды. Соңғы екі айда,тіпті төсек тартып жатып қалды. Бетінің мөрі тамған ақсарының әдемісі еді. Шаралы сұрша көзі мөлт-мөлт еткен, керме қас, жүзіне тәкәппарлық беріп ұшы сәл көтеріле біткен қыр мұрын. Егде тартса да ажарын бермей, күтініп, мұнтаздай киініп, еңсесін тік ұстайтын. Тұтқиыл жабысқан кесел обып жеп, майы біткен шырақтай көз алдында сөніп бара жат­ты. Риясыз берілген неткен ғазиз жүрек десеңші! Екі дүние арасында есі кіресілі-шығасылы жатса да, мұның қамын жеп уйымдап жат­ты. Шыңырау­дың түбіндегі сызашықтай, жанары әлсіз жылтырап, демін бөліп-бөліп ақырғы сәт тіл қатқаны әлі құлағынан кетер емес: «Саған қиын болады-ау! – деген мұп-мұздай алақанымен мұның қолының сыртынан сипап. – «Қатыны өлген қызды ауылға қарап жылайды» деуші еді. Саған енді қыз бен қызыл қайда? Бүйтіп сенің алдыңда кететінім бар, Алла тағала неге мені ертерек алмады екен? Ең болмаса, кіріңді жуып, шайыңды қайнатып берер біреумен бас қосып, тірлігіңді жасар едің ғой. Жетпістен асып, жер таянғанда жалғыз қалып барасың… Сүйеу болар кімің бар? Бауырыңды жылытып, бала сүйгіздіре алмадым. Қанипа жаным, әрине, көргенді бала ғой. Шаранасынан шайқап, әлпештеп жеткіздік. Бөтендік істей қоймас. Әйтсе де қазаны басқаның қайғысы бөлек, қанша айт­қанмен еркектің қас-қабағына қараған әйел заты емес пе. Өз отыңның басында шүйіркелесіп отырар басыбайлы бір шүйкебастай қайдан болсын… Күнің не болар екен, байғұсым-ай!..» Тұнжырай қадалып, сол сөзін қазір де қайталап тұрғандай.
– Күндіз-түні ойымдасың, неге жалғыз боламын? – деді қария күбірлеп. – Шүкір, Қанипашымнан айналып кете­йін, еңбегіңді ақтады ғой! Бар міндет­ті күйеубала екеуі атқарды. Мені де күтіп жатыр. Қасыма кел деп Құдайдың зарын қылып, жылап-жылап кет­ті. Қайтсін-ай енді, баққаны осы емес пе қарағымның!.. Әзірге Уәсила қарайласып тұр. Отым жағулы, төсегім салулы. Бәрі бар. Тек өзің жоқсың. Сол ғана жаныма батады, Шәмила… Шәкішім! Қария екі қолын беліне айқастырып, қара жолға телмірген күйі өзімен-өзі сөйлесіп келе жат­ты. « Орның енді білінді ғой. Біреуден ілгері, біреуден ке­йін дегендей тірлік кешіппіз. Бал жаласқан да, түс шайысқан да күндеріміз болды. Соның өзі өмір екен ғой. Сағынғанда, сарғайғанда содан басқа есіңе алар нең бар?»
Иә, бұл ит тірлікте бір-бірінің қадіріне кім жеткен. Шалыс басқан тұсы көп болыпты. Шәмиланы жазықсыз жанын жаралап, қаншама жылат­ты? Арақ пен нәпсінің желігіне есіріп не істеген жоқ. Бала таппайсың, қубас боп өтем бе деп, екі баласы бар жесір келіншекпен әуейі боп үш жылдай үйден кетіп те қалған. Ол әйел де бала туып бермеді. Сонда Абдулхай көксоққан: «Әй, үстінен еркек шыбын ұшып өтсе, буаз болайын деп тұрған қатынға бала тапқыза алмадың ба? Нашарсың ғой!» – деп шиқ-шиқ күліп табалағандай болып еді. Бір күні қара сөмкесін сүйретіп, қараңғыда сүмірейіп қайтып келгенде, Шәмила айналайын ләм демеп еді-ау. Үнсіз есік ашып, ыстық асын алдына тосқан. «Бар кінә өзіңнен, бедеу сенсің» деген сөз де аузынан шыққан емес. Тағдырдың салғанын бірге көрісті. Бұл үшін өзінің аналық бақытын да құрбан ет­ті. Сөйткен асыл жардан айырылып, артында, міне, аһ ұрып қалды.
Қария үйге баруға асықпады. Бейіт пен ауылдың арасы бір кез­де желегі желкілдеп, бұтағында құс сайраған кәдімгідей саялы тоғай еді. Енді, міне, әр жерде бір қарайып, қадау-қадау селдірейді. Ауылдың қалтылдаған кәрі-құртаңымен бірге бұлар да азайып барады екен-ау! Кешегіден қалған жұрнақ қой. Жеңістің он жылдығына орай өздері отырғызған. Осы ауылдан соғысқа ат­танған жүз сегіз жігіт­тің отыз екісі ғана оралыпты. Оның өзінің бірі – ақсақ, бірі – шолақ қол, бірі – соқыр, бірі – кәнтөжін…
Бұлар соғысты көрген жоқ, әлбет­те. Бірақ етігімен қан кешкен әкелері мен ағалары соғысты ауылға алып келді, міне, көріңдер деп. Солардың көздері мен сөздерінен сұрапылдың суретін көретін. Ішіп алғанда не шырт ұйқыдан жеті түнде шошып оянып, шолақ аяқ, молақ қолы шолтаңдап, жалғыз көзі ақшиып ұшып-ұшып тұратын «Уралап!» Солардың өлісіне тағзым, тірісіне құрмет рәушінде бір-бір шыбық егіп, «Жеңіс аллеясы» деп атаған болатын.
Ол кез­де бұлар алтыншы класта оқитын. Шәмила екеуі бірге ұзын көк теректің көшетін отырғызған. Өз қолыңмен мәпелеген нәрсе қашан да көңілге ыстық қой. «Кімнің ағашы биік боп өсер екен?» – деп, бір-бірімен іштей бәсекеге түскендей, әркім өз көшетін қызғыштай қорып, бағып-күтетін.
Көк шыбық желек жайып, өздерімен бірге өсе берді. Аз жылда бұтақтары тарамдалып, көкке бой созған зәулім бәйтерекке айналды. Өзегінде тіршілік нәрі ойнап, сәт сайын өссем, өнсем деп бұлықсып көкке талпынған қуат­ты жас өркен. Діңі бұдырсыз жұп-жұмыр тік. Осы тоғайдағы ең биігі. Ауылдың жазғы жиын-тойы, көбінесе, осы саялы бақта өтетін. Сондайда бас қосқан үлкендер: «Па, Шәмила мен Әлиханның дарағы Жаутерек болайын деп тұр екен!» – деп мақтайтын. Ертеде, жаугершілік заманда, басына шығып, айналаны қарауылдайтын ең биік ағашты «Жаутерек» дейді екен. Қыста түтеген боранда, адасқан жолаушы болса, көрсін деп Жаутеректің басына шыра жағып, іліп қоятын болыпты. Расында, бұлардың дарағы басқалардан бой асырған Жаутерек болып өсті. Бәлки, өзгелерден гөрі шын ықыласпен баптап, мейірмен мәпелеген соң, сондай зәулім болған шығар? Көңілдерінен көктеген көктеректеріне бірге сүйсініп, бірге қуанып жүріп, бірте-бірте араларында әлдебір сезімнің қылтиып түйін жарып келе жатқанын өздері де білмей қалған. Шәмила әдемі еді-ау сол бір құлпырған бала көктемде. Төсі дүмпіп, денесі тал-шыбықтай солқылдап, бір-ақ жылда бойжетіп шыға келді. Қос өрім ғып арқасына тастаған тоқ бұрымдары бұлғақтап жүрісі қандай, маржандай тізілген тістерін көрсетіп, ақсия күлгені бір сурет. Әлде мұның көзіне айрықша әсем боп көріне ме? Әйтеуір, самай шашы бұйраланып, сұрша көздері жайнаң қаққан ақсары қыз көгілдір көйлек киіп, теңселе басып келе жатқанда, жапырағы сыбдырлап, өссем деп күнге ұмтылған жас терекке ұқсап кететін.
Бірте-бірте екеуінің терек түбінде табысуы жиілей берді. Көк теректі баптап-күту үшін келе ме, әлде бірін-бірі көру үшін келе ме? Асылы, екеуі де бар-ау.
Шәмила – парторгтің қызы. Әкесінің қолы ұзын. Жазғы каникулда шешесі екеуін Ялтаға, Бурабайға не Алматыға жібереді. Бұл жалғыз қалғандай жетімсіреп, құлазыған көңілі жер-көкке сыймайтын. Ондай күндердің таңы атып, күні батып болмайды-ау! Кеш болса, қылқылдап кино мен би алаңына сүйрелейтін достарынан сытылып, жүрегінің жұбанышын содан табатындай, өзінің Жаутерегіне келетін. Соны құшақтаса, Шәмиланы құшақтағандай болады. Мап-майда қабығында Шәмиланың алақанының табы қалып қойғандай аймалап, өбеді. Сағынышын үнсіз айтып шағынғандай, құшақтаған күйі діңіне басын сүйеп, ып-ыстық алаулаған екі бетін кезек басып ұзақ тұрады. Ондайда топырақ тереңінен сімірген судың өзек бойлай өрлеген еміс-еміс сыбдыры қыз жүрегінің лүпіліндей естілетін.

* * *

Қария селдіреген тоғайды қыдырта шолып, өзінің Жаутерегін іздеді. Қабағын алақанымен қалқалап, ұзақ қарады. Бұл жаққа аяқ баспағалы қай заман. Тіпті қай жерде екенін де ұмытып қалыпты-ау. Мектеп бітірген соң, ұядан ұшқан балапандай, әркім өз тірлік қамын күйт­теп кет­ті. Біреу оқуға, бірі солдатқа ат­танды, ауылда қалғандарының да бұрынғыдай құлқы жоқ, өз ағаштарын күтіп-баптау шәкірт­тік кезеңмен бірге өт­ті-кет­ті баланың ермегі боп көрінетін. Мұның да алыста оқуда жүрген Шәмиланы сағынғанда ғана болмаса, әдейілеп мойын бұруы сирек. Ке­йін, екеуі үйленген соң келуді мүлде қойды. Бірте-бірте ұмытыла берді. Бәлки, Шәмила қол жетпес арман боп, жүрегінің мәңгі тарқамас мұңына айналғанда, Жаутерек те көкірегінің бір түкпірінде қылтиып көктеп тұрар ма еді көлеңкесі өшпей?.. Қария буалдырланған көзін уқалап, тағы да шолды айналасын. «Япыр-ау, осы тұста болса керек еді ғой? Батыстан санағанда, төртінші қатардың белортасы. Міне, міне, сол!» Көзімен іздеп тауып алды. Қуанудың орнына, сенер-сенбесін білмей, көңілі қоңылтақсып тұр. Ұшар басы сынып, аласарып қалыпты. Кең жайылған қарымды бұтақтарының көбі қурап, қылтиған көмескі, ұсақ жапырақтар әр жерде бір селдірейді… Мінін тізбелей жөнелген көзін алып қашып: «Оу, өзің қандайсың? – деді қарт ішінен әжуалай. – Осы кәрі дарақтан қай жерің артық? Кешегі солқылдаған жігіт дегенге кім сенеді қазір?!» Жаутеректің төңірегіндегі ағаштардың біразының түбірі ғана қылтияды. «Еккен адам өлсе, ағаш та қурап қалады» деген рас екен-ау. Қай жағына қараса да, өткен күннің елесін танып тұр: анау Сейітқұлдың, оның ар жағындағы Жолдасбайдың, міне біреу Бекмәмбет­тің ағашы болатын. Бәрі де марқұм бұл күнде. Мынау күйелеш түбір – Сәйдештікі. Сәйдеш авариядан опат болған күні жай түсіп құлатқан.
– Бармысың, ескі досым, кәрі ағашым! – қария құшағын керіп, алға ұмтылды. Көп жыл көз жазып қалған көне досымен сағына табысқандай, Жаутерегін айқара құшақтады. Баяғыдан әлдеқайда жуандап кетіпті, құлашы жетер емес. Құшағын жазбастан қанша тұрғаны белгісіз. Көзін жұмып, діңіне маңдайын сүйеді. Қабығы айқыш-ұйқыш жарықшақтанып, кебір тартқан, сипалаған алақанын тырналайды.
– Е, Жаутерегім, сен де қартайдың, мен де қартайдым. Сен де жалғызсың, мен де жалғызбын! ­– деді қария күбірлеп. Жел ырғаған денесі сықырлап, кәрі терек те мұңын шаққандай. «Осынша ­жыл қайда жүрдің, неге келмедің?» деп тұрғандай. Қария бойын тіктеп, зәулім теректің діңін қуалай, шалқая қарады. Жасаураған жанары сығырайып, қотырланған діңнің бойынан әлденені іздегендей қыдырыстап жүр. Тұмсық тиер тұстан іздегенін жылдар жетелеп, биікке алып кетіпті. Үш ашасы үш жаққа тарбиған «Ш»-ның сұлбасын сынған бұтақтың алқымынан әзер шырамыт­ты. «Ә»-ні айналып барып діңнің екінші бетінен тапты. Осы екі әріпті Шәмила жазғы каникулда қалаға кеткенде, бәкімен ойып жазған. Қайтып келгенде көріп, қат­ты ренжіп еді-ау. Білегінен шап беріп, тырнағымен осып жіберген. Қанталап шыға келген тырнақтың ізіне қарап:
– Ә, қалай екен, бәлем, ауырды ма? Мұның да денесі өстіп ауырды. Бұлар да жылап, қиналады, біз тек тілін білмейміз! – деген қабағын түйе…
Бір елестен соң бір елесті қуа­лап, сағымдай шалқып қол бұлғаған сағынышты күндеріне ентелей түсті. Жас теректің түбінде ақ көйлегінің етегі дөңгеленіп, билей басқан сұлу қыз бұлт-бұлт наздана қашып, ұстатар емес…
Күн екіндіге ауып барады екен. Қария ұйқыдан оянғандай мең-зең боп айналасына қарады. Тәт­ті елестен айы­рылғысы келмей, «япырай, шынымен көнеріп қалғаным ба?» деп, өз көзіне өзі сенбей тұр. Біраздан соң белі бүкшиіп, ауылға қарай қыбыр-қыбыр аяңдап бара жат­ты.

* * *

Қас қарая қалың бейіт­тің қойнынан үзіліп, бір қарайған бері қарай бет­теді. Жал-құйрығын төгілтіп қара ат мінген, қара киімді, түсі суық қара кісі қара көлеңкедей сырғып келеді. Тақымына қысқан айбалтасының жүзі кешкі шапақпен шағылысып, жалт-жұлт етеді. Жаутерекке төніп келіп, ат басын ірікті. Үңірейген сұп-суық көздерінің қарашығында найзаға­й ойнап, сұқтана қарады. Қурай бастаған теректің әр жерінде үрпиіп өскен қадау-қадау жапырақтар, үкі басын қозғарлық леп болмаса да, өз-өзінен қалтырап қоя берді.
­– Пай-пай, өскен-ақ екен! – деді Жаутеректің ұшар басын шалқая шолып. – Бір қысқа тамызық қылуға артығымен жетер-ау! – Айбалтаның сабынан сығымдап ұстап, сәл тұрды да, қолын тартып алды. – Мынаны шауып құлату үшін бір күн уақыт керек қой. Оның үстіне, балтаның жүзі де қайтып қалған екен, шарыққа ұстамаса болмас. Жарайды, тағы бірде келермін! – Атын кері бұрып, тебініп қалды. Жаутерек үһ дегендей, кәрі сүйегі сықырлап, үнсіз күрсінді.

* * *

Қария Жаутеректің түбіне келіп отыруды ғадетке айналдырып алды. Таң атса, кешті батыра алмай, кеш түссе, таңды атыра алмай, қыр соңынан өкшелеген жалғыздықтан қашқанда келетін жері – осы. Таң намазын оқып, оразасын ашқан соң, жұмысынан қалатындай, томпаңдай басып бейітке қарай жөнеледі. Шәмиланың басына барып айналсоқтап біраз жүреді де, Жаутеректің жанына келеді…
Кәрі ағаштың қалқасынан жап-жас қыз жарқ етіп шыға келді де, құшағын жая қарсы ұмтылды. Басы айналып, көз алды бұлдырап бара жатқандай.
– Түу, Әли, екі жыл екі ғасырдай болды ғой!
– Маған екі мың жылдай көрінді!
– Солдат киімі сондай жарасады екен өзіңе. Зіңгіт­тей боп өсіп кетіпсің. Міне, қарашы, мен тіпті, иығыңа да жетпей қалыппын ғой!..
– Мені сағындың ба?
Соны да сұраймысың дегендей қыз мөлтілдеген сұрша жанарын төңкере бір қарап, кірпігін төмен түсірді.
– Сені ойлағанда, ылғи осы теректің жанына келетінмін.
– Мен де өз терегімізді түсімде жиі көрдім!..
Келесі сәт­те құшақтары айқасып, дөңгелене билей жөнелген қыз-жігітке жас теректің қалың жапырағы қуана қол соғып тұрды…
Көзін ашса, қу теректі құшақтап тұр екен. Айналадағы сұрқай, жат дүниені көргісі келмей тосырқап, жас кілкіген жанарын қайта жұмды… Қара шалдың шапанынан суырылып шыққан қара бала жүрегі лүпілдей алқынып, бел-белестерде ізі қалған сонау бір сәулелі шақтардың соңынан жүгіріп барады…
Күндегі әдеті осы. Теректің түбінде отырып алып, мүлгіген күйі ертелі-кеш ойға шомады.

Ескі күннің ескірмес елесімен қайта табысқан көңілі шартарапқа шарықтап кетеді. Ол мұндай сәт­те қазіргісін мүлде ұмытып, өткенмен өмір сүреді. Өткен өмір қандай ыстық, неткен қызулы еді десеңші, шіркін! Мейлі, таршылық шек, жоқшылық көр, қысылып-қинал, бірақ бәрібір сол кем-кетігінің өзімен-ақ соншалық жаныңа жақын, аяулы да аңсарлы. Қадірін қыр асып кеткен соң біліп, өкінеді екенсің. Қиялында тірілген мың-сан елес еліктіріп, сыңғырлы әлемнің тұңғиығына жетелей жөнеледі. Тәт­ті мұңмен жүрегі уылжып, өзінің Шәмиласын аймалап құшады. Бақыт­ты күндер мен бал-шырын түндер. Бұралаңы мол ұзын сүрлеу бірде құлдилап, бірде қияға қалықтатып әкетеді.

Ойында табысқан Шәмиласынан ол енді айырылмақ емес. Баяғыдай қи қоздаған өздерінің ошақтарының басында екеуі шүңкілдесіп отырады. Әңгімелері бітпейді. Сол күндердің қуанышымен мейірленіп, өкінішімен мұңайды. Бір сәтінен бір сәті ыстық аңсарлы дүниенің қызығы таусылса кәне…
Шыққан күнді ұясына қондырып барып, бір мезет көзін ашқанда, «бұл не өзі, мен қайдамын?» дегендей, айналасына жатырқай қарап, ұзақ отырады. Әйтсе де бойы қунақ, көңілі байырқап сабыр тапқан. Шәмиланың сөзі мен күлкісі құлағында күмбірлеп, алақанының табы әлі ұстаған жерін қыздырып тұр. Сол ыстық нұр көкіректе шөккен жалғыздық пен қайғы-мұңның көк сіреу мұзын ерітіп жатқандай. Аяқ-қолы жеп-жеңіл, лып етіп орнынан серпіле түрегелді.
Апта өт­ті, ай өт­ті… Бір күні келсе, о құдірет, кәрі терек көктей бастапты. Ғажаптанып өз көзіне сенер-сенбесін білген жоқ. Қабығы жып-жылтыр боп жұмсарып, көкшіл тартқан. Бұтақ-бұтақты бойлай жыпырлаған жас жапырақ мұрт жарып қылтиып тұр. Жаратқанның құдіретіне тәнті боп, жүрегі атқақтай
қуанып Жаутерегін құшақтай алған. Ағаш өзегін өрлей жөңкіген тіршілік нәрінің бүлкілі өз жүрегінің лүпілімен жарыса құлағына жеткендей.
Аз күнде Жаутерек баяғы бір толықсып тұратын кезіндегідей желегі жайқалып шыға келді.

* * *

Әнеу күнгі қара киімді, суық қабақ қарасұр кісі екінді ауа қарауытқан қабірстанның қойынынан көлеңкедей үзіліп, тағы да бері қарай бет­теді. Астындағы қаба жал қара атын сипай қамшылап, желдіртіп келеді. Бұл жолы айбалтасы бабында, шарыққа ұстаған жүзі жалт-жұлт ойнап, қылпып тұр. Жендет­тік құмарлық бойын билеген қарасұр кісі қара балтасын құлаштай сілтеп, айналаны ақ жоңқаға толтырар құшырлы сәт­ті ойлап, жұтынып қояды. Салып-ұрып Жаутерекке жете бере тізгін тартып, қалт тоқтады. Мен осы қайда келдім дегендей, аңырып тұр. Қарсы алдында қалың жапырағы қаулай қоңыраулап, тіршілікке қуана талпынған алып бәйтерек маңғаз тербеледі. Кеше ғана қурап, қаусаған кәрі ағаштың бойынан жас өмір қауыз жарып қайта көктепті. Желек жайып жайқалып тұр. Саясынан самал желпіп, ыстықтан түтіккен бетіңді үлбірей өбеді. Сығымдай ұстаған айбалтаның сабы уысынан қалай сусып түскенін білген жоқ. Өзінің мұнда не үшін келгенін де ұмытып кет­ті. Күн көзінде дірілдей ойнап сыбдыр қаққан жапырақ тылсым тілмен сыбырлайды. Оған бұтақтан бұтаққа ұшып-қонып жарыса сайраған құмыр құстардың үні қосылып, аспан асты думан-базарға айналып кеткендей. «Тіршілік, сен неткен тамаша едің!» дегендей желегі желбіреген Жаутерекке тамсана қарап тұра берді.

* * *

Қария уақыт шегін жоғалтып алды. Кешке кеп қоңырайған ескі үй, суық төсегіне жантайғаны болмаса, қиялымен кезіп баяғыдағы базарлы күндерін қызықтаудан бір жалыққан емес. Сол аңсарлы ұлы сағыныштан қуат­ты жас өмір бүршік атып, көкірегінде бұлықсып жат­ты. Жаутеректей қайта көктеп, түледі. Жүрісі ширақ, көңілі сергек, тіпті бетінің әжімі де жазылып, жылтырап алды май салған бүйендей.
Қария үйге келген соң, Уәсила күндегіше шай қайнатып, дөңгелек, аласа үстелге дастарқан жасады. Есікке жете бере бұрылып:
– Нағашы, Қайрат бүгін бір машина пішен түсіріп маялап қойды! – деді, нағашысын қуантайын дегендей күлімсірей тіл қатып. «Қайратың кім, ол неғылған пішен» дегендей қария бетіне бажырая қарап аз-кем тұрды да:
– А-а, жақсы болған екен, – деді сүлесоқ үнмен.
– Жайылманың қолтығын шапқанда, тағы бір машина түсірем деп отыр. Қысқа сол жететін шығар?
– Өздерің білесіңдер де, қарағым.
Уәсила көзін төңкере бір қарап, сыртқа шығып кет­ті. «Осы кісі қызық, – деді ішінен. – Бірдеңе айтсаң, айдалаға сөйлегендей боласың. Иә, қартайғанда жалғыздық оңай деймісің, бәйбішесін ойлап, ойсоқты боп жүрген шығар. Бірақ өңінен жүдеп-жадаған ештеңе көрмейсің, қайта бойын тіктеп, сақал-шашының ағы азайып, ажарланып алғандай!»
Көзін жұмып, күрт-күрт күйіс қайыр­ған қоңыр сиырды қақтап сауып, енді орынынан тұрам дегенде, ойбайлаған қақпаның қисық аузынан қисалаңдап кіріп келе жатқан күйеуін көрді. Уәсила қабағын шыт­ты. Бағанағы бес жүз теңгенің басына су құйып келді ғой, көзелің. Бала-шағаға нәпақа болсын демейді, қара тырнағы қыбырласа ақы сұрайды. «Күні бойы пішен үйіп, шаң жұт­тым, қолқам бітеліп тұр, жүз грамм ішпесем болмайды», – деп жанды қойды ма. Енді тыныш жата қалса жақсы.
Сүт толы шелекті қазандық басына қоя бергені сол, қисалаңдап қасына келген Қайрат бір-ақ теуіп, ақтарып тастады.
– Қояншық! – деді келіншек ышқынып. – Атауыңды жайыңа ішпей, бұл не істегенің?
Тепсінуін тепсінсе де, қорқақтап, бұл дүлейдің жұдырығының дәмін талай татып жүр ғой, тап бергендей болса, зыта жөнелуге ыңғайланып тұр.
– Әкең… бұл шал бізді құл ғып алды ғой, нұқыл! – деді Қайрат тісін шықырлатып. – Неге сиырын сауасың?!.
– Омай, шіркін, ақсүйек. Ханның тұқымы! Сиыр оныкі болғанмен, ауыз сенікі емес пе. Ала жаздай айран мен сүт­ті қайдан ішіп отырсың? Қораңда тышқақ лағың жоқ, неңе жетісіп шіренесің-ей осы!
– Әбден ызасы өт­ті қақпастың! – деді Қайрат әлгіндегідей емес, бәсең үнмен күңкілдеп. – Бар шаруасы бізге міндет. Бүгін күні бойы шөбін маялап, қансорпам шықты.
– Арақ ішкенде, осыны ненің ақшасына ішіп отырмын демейсің, ә?
– Әнеу күні сиырын бұқаға ұстадым…
– Па, қат­ты қиналған екенсің, байғұс! Ана алқаштарың оқытып жіберді ме? Істесең, тегін істеп жүрген жоқсың. Қара тұяғыңның қимылдағаны – ақша, Қанипа бәріне ақы төлеп отыр. Ол аз десең, қызыңды үйіне тұрғызып, оқытып жатыр. Сол жақсылығын неге көрмейсің? Намыстансаң, елдің еркегіндей тірлік қылып, бізді асыра!
– Қайтіп асыраймын? Олардыкі сияқты малым, тракторым бар ма?
– Оларда неге бар, сенде неге жоқ?
– Әй, әкең… сен қатын, өйтіп қанымды ішпе. Тілің шығайын деген екен. Сумаңдаған тіліңді түбімен суырып алам бар ғой, аптыбошамайт!.. – Қолға ілігер бірдеңе іздегендей жерге еңкейе бергенде, жағдайдың немен аяқталатынына сыралғы келіншек қақпаға қарай сұр көжектей ата жөнелді. Содан қайтып үйге кірген жоқ. Жетіншіге көшкен ұлы: «Папам ұйықтады», – деп қуанышты хабарды жеткізгенше, айналсоқтап тыста жүрді.
Екеуінің төбелесуі де тез, татуласуы одан да жылдам. Әсіресе Уәсила кешірімшіл. Күйеуі сәл жылы қабақ танытса, ырсаң етіп күле салады. Бар реніш-өкпе сонымен жуылып-шайы­лып кетеді.
Таңертеңгі шай үстінде ерлі-зайып­тылар түк болмағандай емен-жарқын шүңкілдесіп отырды:
– Қайрат деймін, осы сен байқайсың ба, нағашымның жүріс-тұрысы қызық, өзі бір түрлі жасарып кеткен сияқты!
– Жасарса, жас қатын алайын деп жүрген шығар, – деді Қайрат мойнына асқан ақ бөртпе сүлгінің ұшымен быршыған маңдайын жапыра сүртіп. – «Кемпірі өлген шалдай қутыңдап» дегенді қазақ тегін айт­қан ба?
– Кетші-ей, қайдағыны айтпай. Нағашым ондай емес!
– Ондай емес екенін қайдан білесің? Ішіне кіріп шықтың ба? Осы күнде шалдар құтырған заман емес пе!
– Күнәһар болма. Нағашым – намаз оқиды, Құдай жолындағы адам. Шайтан қуған шалдармен салыстырма!
– Ендеше, бой жасап жүрген шығар!
– Тек! – деді Уәсила тіксініп. – Аузыңнан жақсы сөз шықсайшы сенің! Қабағын шытып, орнынан тұрып кет­ті.

* * *

Қарияның бойындағы тосын мінез, түсініксіз өзгерісті сырт­тағы сыншы көз қалт жіберген жоқ. Екі әтеш төбелессе де, екі күн жыр ғып, қызық іздеп қысырап отырған ауылға Құдайым тосын сыйды төбеден тастай салғандай, екі санын шапалақтаған гу-гу әңгіме Ебінің желіндей есті. Қураған қауға шырпы тастаған осы ауылдың падашысы Ергешбай көсе болды. Күнде бейіт жақтағы беткейге қарай сиырды өргізіп бара жатып, Әлихан шалдың қу ағашты құшақтап жылап тұрғанын көреді екен. Бір күні қалың шиді баспалап барып тыңдаса, дода-додасы шығып, кемпірінің атын айтып, теректі қапсыра құшып: «Жаным-ау!» деп күңіреніпті. Содан мына шал жынданған екен деп қаша жөнеліпті. «Қу ағашты «Қатыным!» деп құшақтап тұрғанын өз көзіммен көрдім» деп үстемелеп те жіберген. Одан арғы әңгімені қалған жұрт қағып алып, қиялы жеткенше өңдеп, өсіріп, өршітіп әкетсін:
– Астағфиралла, күнде барып құшақтай берген соң, қу ағаш қайта көктеп, мәуелеп кетіпті!
– Ойбай, ол шал сол ағаштың түбінде перінің қызымен жолығады екен. Орындық пен ешкінің тулағына де­йін апарып қойыпты. Екеуі құшақтасып отырады екен!
– Бәсе, өзінің қутыңдап жасарып кетуі жаман! Күнде бейітке қарай кетіп бара жатқанда, «қайтсін-ай, байғұс, кемпірін қимайды ғой!» деп жүрсек, сондай пәлесі бар екен ғой!
– Менің бұл құрдасымды Құранның киесі ұрды! – деді Абдулхай батаға жиналған кемпір-шалдардың арасында иығы қомданып. – Қартайғанда тоңқаңдап намазға жығылған не сәні. Біз секілді жүз грамдатып жүре бермей ме. Әнеу күні бір жолығып қалсам, кісі танымайды. Өзінен-өзі күлімдеп, айдалаға қарайды. Сонда-ақ жүрегім сезіп еді. Мұқым, жынды боп қапты да, тегі!..

* * *

Бір күні әдет­тегідей Жаутеректің түбіне кеп отырған қария қалғып кет­ті де, қайтып оянбады. Ұйтқып жел соқты. Шошына дүр көтерілген қалың құс шырқ үйірілді төбеде шуылдап. Басын шайқап жылаған Жаутеректің көз жасындай, сары жапырақтар қарияның үстіне сытыр-сытыр жарыса жауып жат­ты…