Қиссадағы мақсат:
одан сабақ алмақ; әйтпесе,
мұның бәрі саған
құр хикая айтып беру үшін емес.
Мәулана РУМИ
БІРІНШІ ТАРАУ
ХҰСНИ ХАНЫМҒА БАРАР ЖОЛДА
Ақылы ауруханадағы алғашқы аптаның соңына таман серуендеуге айналдық.
Ішкі аула гүлге оранып тұрыпты. Бірімен бірі жарыса құлпырады. Алуан айшықты. Түрлі-түсті. Гүлдер. Субұрқақтың өзі қоланың қымбат сұрпынан оймышталған. Әлдебір әдемі әлемнен қырық құбыла қайнап шығатын триллион тозаң-тамшы аспан астында күн сәулесімен сүйісіп, гүлзарға ойнап оралатындай. Арзиды. Ақшасына. Жұмаққа бергісіз жасылды-қызылды, дүрри-гауһар дүние. Ем-домы мен ем-дәмі де өзгеше. Ақылының аты ақылы ғой, әрине. Сүлесоқ селқостық құрсап қоңыраятын, тегін хақылы сұрқай сырқатханаға жыл сайын жататынбыз. Төрт қабатты түнеріңкі үйден оныншы күні құлазыған күйіңде қуылып шыққандай кете баратынсың. Кілдірей тырмысып, жұрттың ізіне ілесіп үлгермесең, тірмізік тіршілік жол шетіне ысырып тастар.
Ал, ақылы ауруханада қалтаңа қарай қанша уақыт жатсаң да ерікті екенсің. Күтпеген жерден демеуші табылып, алғашқыда ыңғайсызданыңқырап, бірсін-бірсін бойымыз үйренген. Ойымыз орныққан. Дендеген дерттеріміздің бірталайы бірден-ақ шегінгендей көрінген.
Енді, міне, курорттағыдай көңілденіп те үлгергендейміз. Аса қымбат ағаштан өрілген оюлы орындықта кітап оқып отырған жүдеу әйел кенет басын көтеріп, жылуарлы сәлемдесті. Жұқалтаңдана ағарған шашын қоңырқайлау түске бояп алған екен. Ара-арасынан ақшылтым құйқасы ағараңдайды. Үстіндегі жасыл желеңі жүдеулігін жасыратындай жарасымды. Омырау тұсына оншалықты қарай алмадық. Әлденелермен әдіптей буып, әлденешелеп орап тастағандай.
Әйел өзінен-өзі бір шетке ысырылып, жанына жайғасуымызды өтінгендей ишарат танытты. Өзіміз оқыңқырайтын имамдардың имамы ғұлама Ғазалиыңыз зейіндіге бір сөз, зерделіге ишара жетер-дүр деген ғой. Отырдық. Жанына. Қырым еті жоқ қараторылау әйелдің жанары біз күткендегіден әлдеқайда салқын, тіпті сұп-суық екенін тез аңғардық. Таңғалдық. Сонда жаңағы жылуарлық қайда? Бас-аяғына байқатпай ғана назар жығамыз-ай. Бүкіл болмыс-бітімінде зияткерлік тұнып-ақ тұрыпты. Тал бойынан талдырмаштардың таңғажайып тартымдысы болғаны білінеді. Әттең-ай, әттең… Аурудың азабынан жүдеген. Талай да талай оталар жасатып, жадаған. Уақтысында уыстарына симай, сусып-тасып бұлғаңдайтын бұрымдарынан тамтық қалмағанына қиналғандайсың.
– Біраз-біраз байқап, зерттеп үлгердіңіз бе, аға? – деді әйел.
– Басыңызды шашыңыз қалың кездегідей сілкіп қоятыныңыз керемет жарасады екен, – дедік біз.
Суық жанары сіреспе үстейтіндей сұрша бетінде лып ете қалған қызғылт арай сырғасыз құлақтарына сіңіп жоғалған.
– Сіздің де шашыңыз осыдан он бес жылдай бұрынырақта қап-қара, қап-қалың, сәл-пәл бұйралау көрінетін. Он бес есе азайып, түгел гүлдепті ғой, – деді.
– Есеп теңелді. Бір де бір, – дейміз. – Өзімізге де обал жоқ.
– Мен сізді жан-жақты, жап-жақсы білемін, аға. Барлық кітаптарыңызды оқығам. Оқып та жүрмін. Он бес жыл бұрын бір кездесуіңізге қатысқанмын.
– Апырай-а?!
– Ең соңғы оқыған әңгімем «Белесебет пен байлық». Стиліңіз сәл қатқылданған. Жаңағы сөзіңіз секілді. Бұрынғы шығармаларыңызда кейіпкерлеріңізді қатты аяп, мәпелейтін сияқты едіңіз. Соңғы кездері төпелейтінге айналғандайсыз ба, қалай?
– Апырай, а? Шынымен бе?
– Бәрібір, юморыңызды ұмытпағайсыз, аға. Сіздің стиліңіздің сүйкімі сонда.
Уа, қадірдан оқырман, омырауын қатты ауырсынатын осынау қарындасымыздың атын атап айтпай-ақ қояйыншы. Ақылы аурухананың ауласында, көркем гүлдер көмкерген алаңқайдағы айрықша орындықта өзімсіне танысып, сырласа сөйлескен сұрша келіншекті Әдебиетші әйел деп алайықшы.
Әдебиетші әйел деген ат аса жарасымды секілді. Бұл жаратылысқа.
Күн сайын дерлік әлденеше мәрте жолығысамыз. Әдебиетші әйелмен. Бізді бұрыннан-ақ біледі екен. Оқиды екен. Өзі бірден білдірді. Байқадыңыз оны.
Ш. шаһарындағы атағы шыға бастаған ақылы ауруханаға Алматы қаласынан келген. Бұрынғы астананың байырғы университетінде шетел әдебиетінен сабақ береді. Бизнесі бар. Жоғары оқу орнын, яки қара шаңырақты, студенттер мен аудиторияларды қимайтын көрінеді. Қия алмайтын да шығар. Бизнесін түгелдей дерлік жалғыз қызына өткізген. Үйреткен. Баулыған. Қызы Америка Құрама Штаттарында білімденіпті. Бірер жыл Техас штатында жұмыс атқарыпты. Толық сенеді. Іскер. Ізденгіш. Дөңгелетіп әкетіпті. Шешесінің кәсіпкерлігін. Абай даңғылындағы алып маркеттің иесіне айналып үлгерген. Тек тұрмысқа шыққысы келмейтінін мазмұндағаны жанына бататынын білдік.
Әдебиетші әйелдің ең сүйікті шығармасы Гюстав Флобердің «Бовари ханымы» екен.
– Әйелдің мөлдір махаббатын, еркекке деген шынайы сүйіспеншілігін Флобер дейін шебер бейнелеген жазушылар онша көп емес, – деді бірде Әдебиетші әйел. – Шіркін, Шарль Бовариді де аяйсың. Алайда, Эмма Бовари ханым о бастан-ақ оған сүймей қосылды. Тіпті титімдей де, тарыдай да сезім болмаған. Жүрегі жылымады. Жылымаған күйі, жаны жылап өтті де кетті өмірден. Есесіне Эмма байқұс Леонды қалай сүйді?! Родольфті қайтіп естен тана жақсы көрді?! Десеңізші! Ал, олар ше?! Еркектер ше?! Эмма дайын сүйе алған жоқ қой! Жалпы, аға, осы еркектер әйелдерше ғашық бола ала ма? Әйелдер дейін шын сүйе ала ма? Деп те қиналысқа қамалып, булыға буылатыным бар. Мына менің. Бовари ханым ше? Эмма сұлу… Ақырында Леон да, Родольф те үкілеген үмітінің үдесінен шығуға жарамады. Аққудың қанатындай ардақ тұтқан сезімі мен сенімін ақтай алмады. Эмма дайын махаббаттан ғана жаралған жанның. Махаббатты ғана өмірдің асыл арқауы, тіршіліктің маңызы һәм мазмұны деп түсінетін ханымның. Әйелдің. Үміті үзілді. Эмма ханым ақырында у ішіп, өзін-өзі адам баласы төзбестей тозақы азапқа салып, өзін-өзі өлтіріп тынды.
Ол кенет Гюстав Флобердің ең басты, ең қымбат, ең шебер шығармасындағы Эмма ханымға айна-қатесіз ұқсап кетті.
Күндердің күнінде, кешкі серуенге шыққанда Әдебиетші әйел тек тері мен сүйектен ғана тұратындай оң қолын біздің қолтығымыздан сәл төмендеу тұсқа қыстырған күйі өзінің өмір тарихынан қысқа-қысқа, үзік-үзік сыр ақтарыңқырады.
Қазақстаныңыздың күнгей аудандарының бірінде дүниеге келген. Үш жасында анасынан айырылған. Әкесі екінші әйелге үйленген. Жылына жетпей-ақ. Бұл өзінің шешесін аңсап, жиі-жиі жабығып жылай берген.
Жылаған сайын ұрады екен. Өгей шешесі. Алғаш езіле егіледі. Мүжіледі. Кейіннен кектенеді. Өшпенділігі өршиді. Жаны қатқылданып, жүрегі қатыгезденіп өседі. Әкесі мен өгей шешесінен ертерек алыстауға тырысады. Тырмысады. Өз бетінше тірлік істейді. Өз күшімен Алматыға барып, үлкен университетке түседі.
Жаппай жекешелендіру жүріп кеп-кеп бергенде, әкесі мен өгей шешесінің шақыртуымен келгенде сол күнгей ауданның бірден байып үлгерген жігіті алып қашады. Айналасы ат шаптырым аулада қамап ұстайды. Анаша саудасын, алтын бұйымдардың айналымын қыз-қыз қайнатады. Күйеуі.
Тірліктері күдік-күмәнға толы серіктестерінің бәрі арамзалар мен аярлар болатын. Шетінен шыртия шіреніп, бүйідейін бұткермелене бүлініп, жауыздықпен қылмыс жасайтын топқа айналады. Күн сәулесі түспейтін аулада күң есебінде ұсталған бұл сұлуыңыз семіп, сола бастаған. Уыстарына симай бұлғаңдайтын бұрымдары жидіп, қалың қолаң шашы деп-демде селдір тартқан. Жайнаңдап тұратын жанарларынан жылу жоғалған. Жыл өткенде шалалау туған жалғыз қызын өлтіріп алмақтан қауіптеніп, аласұрған.
Күйеуінің қатты байығаны баршаға бас шұлғытқан. Ауданның ғана емес, уәлаяттың, алыстағы астаналардың орталықтарынан ойып-ойып орын тепкен. Үйлер алған. Ғимараттар салған. Арамзалық қылықтары үдей берген. Қыз-қырқындардың анарларын тістелеп ләззат алатын бағланның басынғаны соншалықты, Әдебиетші әйелдің көзінше түрлі ұлттардың қыздарын ойнаққа әкеле беретінге айналған.
Жүздеген жүйрік темір көліктері, түрлі де түрлі техникасы, көкпар аттары, бәйге сәйгүліктері, қаладан-қалаға, елден-елге жөңкіліп, науадан құйғандай табыс түсіретін кәнігі кәсіпкер күйеуінің күн түспейтін ауласында жүріп, айықпас ауруларды жамай беріпті. Жатырын алдыруға тура келген. Әуелгідегі әп-әдемі, шошайып-ақ көрінетін қос емшегін қайта-қайта кескілеген. Оташы дәрігерлер.
Әйел ретінде өмір-тіршіліктің түк те қызығы қалмаған. Бұл үшін. Сонда-дағы түңілмеген. Баяғыда әкесі мен өгей шешесінен қашып құтылғанындай, күйеуінен де жырақтай жылыстаған. Университетіне қайта түскен. Бизнесті әліппесінен бастаған. Күні-түні кітап оқыған. Әсіресе, әдебиетті бөтенше бағалап, төтенше сүйген. Жалғыз қызын жалықпай бағып-қаққан. Үйлі-жайлы болған. Кәсіптері өрге домалаған. Бірнеше бөлмесіне кітап толып кеткен. Өзі оқыған, тынымсыздықпен тәмамдаған университет оқытушылыққа қалдырған. Ұстаздық пен бизнестік еңбекті егіз-қатар ту етіп ұстай білген Әдебиетші әйел ағылшын, француз тілдерін һәм емін-еркін меңгеріп үлгерген.
Әттең-ай, әттең. Денсаулығы жиі-жиі сыр береді. Келешегін кесіп тастардай кедергі жасайды. Алматысынан осы Ш.шаһарына келіп, ақылы ауруханада қос емшегін бірдей алдырған. Кеуде сүйектеріне дейін тықырлап. Омырауы айқыш-ұйқыш тігілген. Таңылған.
Әдебиетші әйелмен әңгімеміз жиіледі. Ашық-жарқын айта береміз. Бәрін. Әлсін-әлсін Флобердің «Бовари ханымына» оралады-ай. Кейбір тұстарын жатқа оқиды. Бірде күні бойы Мопассанды мәністеді. Оюлы орындықта тебірене тербелді.
Мопассанның бір әңгімесі бар ғой. Пруссия әскерлері Францияны басып алған. Құтырынған неміс офицерлері кезекті басқыншылық шабуылға шығар күнді күте-күте әбден ерігеді. Зерігеді. Кенет бір капитан ұтырлы ұсыныс жасайды. Алысырақтағы қаладан бес жезөкше әкелінеді. Бес офицер бөліп-бөліп иемденеді. Ойнақ басталады. Офицерлер де, жезөкшелер де желөкпеленген. Ішкен. Әбден. Капитан еліріп: «Жүректерді жаулап алуымыз үшін!» – дейді бокалын биікке көтеріп. Келесісі: «Францияны жеделдете жаулап бітіруіміз үшін!» – дейді. Сол бір сәтте жезөкшелер мастығы тарап кеткендей күй кешеді. Салғыласу мен егесу біразға созылады. «Барлық француздар, бүкіл Франция, оның ормандары мен егістіктері, күллі құнарлы жері – мына біздікі!» – деседі неміс офицерлері. Кенет жезөкшелердің ең жасы: «Оттапсыңдар, оңбағандар!» – дейді. «Францияның барлық әйелдері біздікі!» – дейді және бір офицер. «Жоқ, сендердікі сандырақ! Францияның әйелдері сендердікі болмайды!» – дейді әлгі әйел. «Ал, онда сен неге келдің мұнда, көгершінім?!» – деп мазақтайды офицер. Сонда әлгі жезөкше бүй дейді: «Не мен?! Мен – әйел емеспін, жәлеппін! Ал, біздің әйелдер сендерге қорлана қоймас!». Офицер жезөкшені оңдырмай ұрады. Жезөкше үстел үстіндегі пышақты әлгінің кеңірдегі түбіне тереңдете сұғып кеп-кеп жібереді. Құтырынған басқыншы қорылдай құлайды.
Өзге офицерлер мен олардың аймаласқандары не болып, не қойғанын аңғара алмай тұрғанда, адам өлтірген жас әйел терезеден шырттай қараңғыға қарғып кетеді. Командирлер жүздеген жауынгерлерін жұмылдырады. Іздеуге. Түні бойы ит әуреге түседі. Пруссиялық басқыншылар. Өзді-өздері атысып, бір- қатары оққа ұшады, бірталайы жараланады. Қалашықтың әрбір үйі тінтіледі. Тіміскіленбеген түк қалмайды. Бәрібір, табылмайды. Қашқын жезөкше.
Ол шіркеудің шырқау биігіндегі елеусіз бөлмеге, қоңыраудың қасына жабыса жасырынған екен. Священник пен пономарь қашқынды абайлап асырап, қамқорлық жасап жүріпті. Басқыншылар біржолата кеткен соң ғана шіркеушінің үлкені келіншектің маңдайынан сүйсіне сүйіп, құрметпен қоштасады. Арада айлар аунағанда, бір парасаты биік, патриоттығы нық еркек сол патриот деп танылған жезөкшеге шын ғашық болып, үйленеді. Осылайша әлгі әйел әйдік ханымға айналады. Әдебиетші әйел әңгімені Мопассаныңыз емес, өзі өрнектегендей өзгеше жеткізеді.
– Мопассаның мұндай шығармалары өте көп және қай-қайсысын да құмарта оқисыз. Терең тебіреністерге түсесіз. Шеберлікте шек болмайды деген рас шығар, аға.
– Мықты Мопассантанушы екенсіз!
– Мамандығыма байланысты біраз-біраз біліңкіреуім керек шығар, аға. Қайбір Мопассантанушы дейсіз. Қойыңызшы.
– Әйел мәселесі, әйел махаббаты, жезөкшеліктің жағдаяттары туралы жазғанда Мопассаныңыз Флоберіңізден кем соқпайтындай-ау?! Екі жүз жылға жуық уақыт бұрынғы француз қоғамындағы кейбір кесел-кесапаттар қазақ қоғамында да қайталанып жатқан жоқ па осы? Қалай ойлайсыз?
– Қазақ қоғамындағы дендеп бара жатқан дерттерді Мопассандай мәністейтін жазушылар жоқтың қасы ғой. Бізде. Көңілдеріңізге келмесін, аға, – деді Әдебиетші әйел. – Мысал үшін француз классигінің «Жезөкше еркек» деген әңгімесін алайықшы. Мопассаныңыздың бұл әңгімесінде журналистиканың жіптері де жоқ емес. Моральдық тақырыптағы мақалаға тым ұқсаңқырап кететін, қайта-қайта қайып тігетіндейін түйткілді түйіндеулері де баршылық. Мен бұл әңгіменің де әр жерінен жатқа үзінді оқи аламын, аға. Мәселен, мынадай түрпілеу топшылаулар кездеседі: «Жезөкше еркектер – біздің елдің жан жарасы». «Біздің депутатар палатасы жезөкше еркектерге толы. Олар сүйкімді оппортунистердің ең үлкен партиясын құрайды. Бәрі де тәп-тәтті уәде береді. Тартымды сөйлейді. Кім-кімнің де қолын бар ықыластарымен қысып, баурап алады». «Газеттердің бәрінде жезөкше еркектер жыртылып-айырылады. Шынтуайтына келсек, журналистердің көбі жалдаптанып біткен…» Міне, көрдіңіз бе?! Алайда, қанша түйткілді, түрпілеу дегенімізбен, сол кездегі шындық қой.
– Париж жақтың жазушыларын жатқа жырлайтыныңыздан ба, сіз француз әйелінен айнымайтын сияқты сезілесіз, – дедік біз одан бетер еркінсіп. – Қай-қай жақтарыңыздан қарағанда да.
– Сіздің сүйікті суреткеріңіз, Созақтың Сүлейменові Азияның француздары – қазақтар, ал Еуропаның қазақтары – француздар демеп пе еді?
– Сілейтіп саласыз, әйтеуір… Тағы да жеңдіңіз!
– Мен қисап қуып, ұпай есептеп отырған жоқпын. Сөз ретіне қарай пікір білдіргенім ғой, аға. Шеберлігінің шырындығына көңіл қойсаңыз, кей-кей кептер мен гәптерде Асқар ағаңызды французыңыздың феномен қаламгерлерінің біразы маңайлай алмас.
– Талғамыңызға тәнтімін! Рахатқа бөлегеніңізге рақмет! Париж бен Лондонға, арғы жағындағы американ елдеріне тамсана бермей, қазекеме қарата жақындасаңызшы!
– Қазақтан қашып қайда барады дейсіз. Флобердің бір шығармасынан да парламент депутаттары туралы қатал соттың үкіміндей пікірлерді оқып, таңырқағам, аға.
– Апырай-а?! Тағы да Еуропаға кеттік пе? Не дейді сонда «Бовари ханым, ол – менің өзім» дейтін бейбағыңыз.
– Француз әдебиеті тығырыққа тіреліп, француз қоғамында бықсыған бәле-бәтірлер қат-қабат қалыңдай бастағанда, нейрохирург-қаламгерлер тұйықтардан жол тапты емес пе? Солардың ең тереңі «Бовари ханымның» авторы ғой. Балаңдау шағындағы шағын шығармасында Флоберіңіз: «Депутаттар – былғаныш, сатқын адамдардың ластанған тобыры. Түпкі тілектері – тек қана пайдакүнемдік; осы мақсаттарының жолында олар қаскүнемдіктен де тайынбас; аярлық-арамзалықтарынан ешқашан да тартынбас», деп мағлұмдаған. Ал, егделеніп, ерен шығармашылығының ең шырқау шегіне жеткен шағында «Бовари ханымымен» күллі қоғамды қалтыратты. Саналарды селк еткізді. Сотқа тартылды. Сабазыңыз. Әрең дегенде әлсірей құтылды. Ал, «Бовари ханымы» әлемдік әдебиеттің аспанын шығандай шарлап, қалықтай көктеп кете барды…
– Гюстав мырзаға ғашықтығыңыз ғаламат! Одан сайын французданып барасыз. Тіріліп, қайта оралған Бовари ханым сіз емессіз бе?!
– Әңгімені қоздатқан да, қоздырған да өзіңіз. Қазақтың қазіргі қоғамы мен екі жүз жылға тарта уақыт бұрынғы француз қоғамын салыстыра сұрақ қойдыңыз ба? Қойдыңыз. Әліме қарамай, әлденелерді әнтек қоңырсытып жіберсем, кешірім өтінемін, аға!
– Сіз мені кешіріңіз қайта. Университеттің аудиториясында ардың ісінен ашық сабақ алғандаймын, айналайын.
– Сонымен аға, екі жүз жылға жуық уақыт ілгерідегі іркілістер, солардың қоғамындағы қасіреттер қазіргі қазақ қоғамында да қалың екені мәлім бе? Әбден-ақ мәлім. Сіздерге де, біздерге де. Жалпы жұртыңызға да. Ұлтыңызға да. Дәл Франция, Англия, Америкадағыдай, тап сол ғасырлардағыдай емес, әрине. Мұқым бөлек. Мүлде басқаша. Бірақ, көп-көп жақтарынан жақын екені рас. Өте-мөте ұқсас құбылыстар қаншама! Қайран қалдырады. Сондықтан, аға, Флобер мен Мопассандар, нейро-оташы жазушылар аса керек-дүр. Алашыңызға. Қайран қазағыңызға.
– Мұнарландыра меңзей бермей, нақтылай түссеңізші. Болар іс боп жатыпты ғой, ақыры.
– Тым тереңдемей-ақ әлгі әзірдегі Мопассаныңыздың «жезөкше еркектерін», «депуттатар палатасын», «жалдаптанып біткен журналистерін» бағамдаңыздар. Флоберіңіздің де «депутатар – сатқын адамдардың ластанған тобыры» деген қатыгез қорытындысын байқаңыздар. Бағамдамай, байқамай жүрген жоқсыздар. Бұрыннан-ақ бәрін білесіздер. Шет жағалап жазыңқырайсыздар. Әттең, кеселдердің күретамырларын күтірлете үзіп, кесапаттарды аяусыз кескілей алмай келесіздер. Сіздер.
– Сіз өтіп кеткен ғасырлардағы шеберлердің маңдайларынан шертіп мәністейсіз. Бұрынғы ғасырда біздің әдебиетте һәм таңғажайып титан тұлғалар болған. Парижіңізде де көзі тірі кемеңгерлер көп емес-ау?! Қазір.
Әдебиетші әйел омырауын қатты ауырсынып, қос анарының орнына қос қолын апарып, алақандарымен абайлап аялады. Аса аянышты көрінгісі келмей, қырым етсіз денесімен дүр сілкінгендей, тез тіктеліп отырды.
– Аға, ашуланыңқырап қалғаныңызды мойындаңыз. Біздің ақын-жазушылар сын көтере алмайды.
– Сынға Гюстав ғашығыңыз да тызылдап жауап қататын болған. Мопассан төбелесуге дейін барған.
– Ал енді осы заманғы Парижде көзі тірі мықтылар аз дегенді тұспалдадыңыз ғой. Бернар Вербердің «Біз – құдайлармыз» деген дүниесі де әлемді дүр сілкіндіргендей әсер етті емес пе? Бүгіннің өзінде.
– Философиясына да, энциклопедиясына да терең бойлау мүмкін еместей көрінді. Данышпандығы кім-кімді де мойындатар. Бірақ, бұл құбылысыңыз да, сайып келгенде, сексуалдық әдіс-тәсілдерді стиліне орап сіңіріп, оқырманымен ойнай тайраңдайды-ау.
– Өйтпесе, солай сілтемесе, стиль құбылтпаса, өзіндігі өзеурей суырылып шыға алмас еді. Әбіш ағатайымыз оймыштай ой қозғағандай, «үңгіме психологизм мен қазбалама талдаудың» қазынасына қол жеткізе қоймас еді. «Сүңгуір сипаттас суреткердің» биігіне көтерілмес еді.
– Еді. Еді. Еді. Дейсіз ғой. Осы ақылы ауруханада әдебиетші қарындасымның арнаулы курсын да табысты түрде тауыс-тәмам етердей бақытқа ие болдым-ау!
– Көптен бері көсілмей де шешілмей, тұнжыр тұншығысқа буылған басым өзіңізге еркелеп бұлғақтайды-дағы, аға.
– Ойлап отырсам ше, қарындасым, оралып тағы, күрсініп қайта, бір аптадан бермен қарата миымызды мазалаған Мопассаныңызды айтайықшы. Атақты әңгімесі арқылы жезөкше әйелдің өзін шынайы патриоттықтың шыңына шығарды емес пе?! Осы әңгімеден кейін француз қоғамы дүр сілкініп: «Француз патриотизмін көркем әдебиет құтқарып қалды. Сақтайтын да сол әдебиет», деді. Ал, біздің әдебиет осындай тақырыптарды түптей түбірлеп айтпайды-ау. Жезөкшенің өзін жөндеп жаза алмаймыз. Біздің қоғамда жезөкшелік жоқ деп, көрге апарып көме салғымыз келеді. Көрді де жөндеп қаза алмаймыз. Мұныма не дейсіз, қарындасым?
– Мұныңыз – мұңыңыз ғой, аға. Қазақ жазушылары үшін қиын-қилы тақырыптар баршылық. Жезөкшеліктің жан шошынарлықтай өршіп бара жатқанын мемлекетіңіздің мойындағысы келмейді. Жазушылар біраз-біраз жазыңқырайды. Бірақ, бәрі бір сарындас. Схемалас. Негізінен сауналарды суреттейді. Көптеген кейіпкерлер – ауылдан келіп, оқуға түсе алмай, кері қайтуға жалған намыстары жібермей, қалада күнін көре алмай, алдау мен арбауға алданып, ақырында саунадан бір-ақ шығатын қазақтың қаракөздері. Сөйтіп жүріп, сол саунада бұрынғы етене танысымен, тіпті ет жақынымен бетпе-бет ұшырасады. Сюжеттер ұқсас. Түйіндер түбірлес.
Әдебиетші әйел күрсінді.
– Отыра береміз бе? Сәл-пәл серуендеп қайтайықшы, аға, — деді ол орнынан тұрып, қолтықтаспаққа ықыластанып. – Ақылы ауруханаңыздағы ақырғы түн бүгін.
– Жүріңіз, – деп, жүдеу жүзіне қайталай қарамақтан қашқақтадық.
Тері мен сіңір және сүйектен ғана тұрса-дағы, таңғаларлық тартымдылығы бүйір жылытар оң қолын қолтығыма қысыңқырап қоямын-ай.
– Қызық. Бәрібір қазақ әдебиеті керемет қызық, – деді ол.
– Мопассандардың әсерінен әлі арылатын емеспін. Мені сіз французша сиқырлап тастадыңыз, – дедік біз. – Мына қызыққа қараңызшы. Әлеміңізге әйгілі колумбиялық классик, «Жүз жылдық жалғыздықты» жаратқан Габриэль Гарсиа Маркесіңіз де өмірінің соңына таман жезөкшелікті тәптіштеп әуреленді. Өкінішке қарай, өзге дүниелерінен дәмсіз шығып, солғындығы сағын сындырды. Тоқсаннан асқан шалды он төрттегі жезөкше қызға ғашық қылып қойғаны қынжылтты. Миллиондаған оқырмандарын. Олар сүйікті суреткерін кешірді. Маркестің сол шығармасы да дүние жүзінің жүздеген елдерін еркін кезіп кете барды. Алыбыңыз ақшаға алданды ма, атақ-даңқын әдейілеп малданды ма, кім біледі? Пауло Коэлье дейтұғын пысығыңыз һәм «Он бір минөт» романына жаңағыдай жағдаяттарды арқау етіп, алты құрлығыңыздан арқан тартып, алақандарын алтынмен ысқылады. Бүгінде ең көп оқылатын жапондық мәшһүріңіз Мураками дарын даңқымен дүние-әлемді мойындатып үлгерген соң, ұят-аятты жиып қойып, жезөкшеліктің жаргондарымен жазатынға айналды-ау.
– Аға! Маркесіңізді көптеген сыншылар ақтап алды ғой. Махаббат туралы жазған деп. Муракамиіңізді де мадақ тұтатындар басым.
– Қайдам-ау, қайдам…
Ғажайып гүлдердің иістері бас айналдырады. Кешкі серуенге шыққандар көбейе бастаған. Субұрқаққа ай сәулесі басқаша бояулар үстейді.
– Осы ауланың атмосферасын осылай ойластырған, үкідейін үйлестірген адам шығармашылықтың шын шебері екен, – деді Әдебиетші әйел. – Қазақта дарынды дизайнерлер көбейді. Шүкіршілік.
– Дарынды ақын-жазушылар да көбейер, неғыпты сонша, – дедік әзілдемекке тырысып.
– Өзіңіз пір тұтатын тірілердің ірісі Дулат Исабековіңіз айтпап па еді, аға: «Дәл қазір «Абай жолындай» шығарма жазылып, Әуезовтей жазушы шыға қалса да, қазақ қоғамы селт етпейтін секілді», – деп.
– Сіз апта бойғы айтқан пікірлеріңіздің кейбіреулеріне кері сөйлей бастаған жоқсыз ба?
– Қолым мұздады, аға. Аздап қысыңқырап қойыңызшы.
Әдебиетші әйелдің қолын сипалай қысып, жылытпаққа әректтендік. Біз.
– Дулат көкеміздің досы, қатты қалжыңдасатын құрдасы Бексұлтан Нұржекеев «Әй, дүние-ай» атты роман берді. Мойындалғаны шығар, Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Қорғансыз қазақ қырғынының қалың қасіретін аяусыз ашып көрсетті. Он алтыншы жылыңыздың сырын ұқтырды-ау ақыры. Ұлтыңызға. Бірақ, бәрібір селқос, сүлесоқ қала берді. Қазақ қоғамы.
– Осы Бексұлтаныңыз қатты ұнайды, аға. Әсіресе, әйелдің, қазақ әйелінің жанын, жүрек құпиясын жырлауда алдына жазушы салмайды. «Әй, дүние-айында» да әйелдерді шебер ашады-ай. «Әйел жанының зерлі зергері», «Сезім суреткері», «Әйел құпиясының терең білгірі», «Махаббат жыршысы» деп жазатындар Бексұлтан туралы бек дұрыс баға береді. Бұл шеберіңіз әйел мәселесін, еркек пен әйел арасындағы қарым-қатынастың қырларын қалам құдіретімен бөлекше бейнелейді. Қазақтың басқа жазушылары сияқты тым ұяңдықпен, тым ұялшақтықпен шідерленбейді.
– «Қазақтың Мопассаны» дейді ғой бәзбіреулер.
– Өз басым «Қазақтың Пушкині», «Қазақтың Чеховы», «Хемингуэйі…» дегендерге қарсымын. Нұржекеев Мопассан емес. Алайда, одан кем де емес. Ешкімнің ешкімі емес. Қазақтың Бексұлтаны. Сүлейменовше сүйірлендіре ерін шүйірсек, «емес-емес-емес». Қазақтың небір-небір талантты жазушылары ұялшақтау келетіні рас. Бәлкім, бұл біздің артықшылығымыз шығар. Кемеңгер суреткеріңіз Мұхтар Әуезов кімнің артықшылығы неде болса, кемшілігі де сол төңіректен табылар дегенді меңзеген ғой. Дулаттың «Қарғын» романы саналарды серпілтті. Сол Дулат көкеңіздің өзі бір сұхбатында: «Мен «Қарғын» романымдағы «Жасын Бағиланың астыңғы ернінен бір сүйді, содан соң үстіңгі ернінен бір сүйді, одан кейін екі ернін қосып тағы сүйді» деген жолдар үшін өз балаларымның алдында ұялғанмын», дейді. Әрине, Дулат ағаңыздың тап осылайша сызыла қалғанына өзгелер сенсе-дағы, Бексұлтан құрдасы сене қоймас. Солай емес пе?
– Сенбейді, әрине! Себебі, Бекең бұндай тақырыптарды бейнелеуде көп аса ұяла бермейді.
– Аға! Мен тек Мопассанды, Флоберді, Верберлерді ғана емес, қазақтың да бірқатар жазушыларын жатқа оқимын. Бексұлтанның «Бір еркектің құпиясы» деген әңгімесінен үзінді. Тыңдаңыз, аға. «Уһ! Жаным! – дедім өз жалыныма өзім жанып кете жаздап. Көзіңнен, қасыңнан, мұрныңнан, самай шашыңнан жағалата шөп-шөп сүйіп келіп, ерніңді қадала сордым. Өзің тостың ба, әлде еркіңнен тыс солай болды ма, бір кезде тіліңнің ұшы тілімді тапты. Сол-ақ екен, бүкіл тұла бойым сені жаншып, ішіңе жарып кірердей ентеледі. ..» Бұл – көркем әңгімесінен. Енді сұхбатынан сыр тартайық. Бекең бүй дейді: «Төсек мәселесін тәптіштейді деп әлдекімдерге тыжырынған боламыз. Еркек пен әйел үшін төсек дегенің тап бір ең сүйкімсіз орын секілді сөйлейміз. Ал, шындығында солай ма? Қайта екеуінің бір-біріне ең еркелейтін жері сол емес пе? Ал, қалай еркелеуді, қалай еркелетуді бәріміз туа меңгеріп аламыз ба? Жыныстық қатынасты жиіркенішті, жазуға да, айтуға да тұрмайтын нәрседей мінеп жатамыз. Бірақ, шын мәнінде, ол соншалық түкке тұрмайтындай нәрсе ме? Құдай-ау, еркек әйелді ұнатқанда, ғашық боп күйіп-жанғанда, қолым неге жетсе екен деп ынтығады? Соны да жасырып-жабу мәдениеттілік пе? Әлде мәдениеттімсу ме?»
– Қалай жаттап алғансыз?! Жадыңызда қайтіп сақтайсыз?! Мен жаттай алмаймын. Алайда, Нұржекеевтің әйелдер хақындағы қайталанбас қағидалы ойларын жап-жақсы білетіндеймін. Сол кісі мәністегендей, шынында да адамды, адами затты сыйлайтын асыл қасиеттің ең шыңы – әйелді түсіну шығар. «Тауды жылатқан түн» деген әңгімесін білесіз. Жұбаныш дейтұғын жазушымен айнадайын саф таза Айна қыздың арасындағы ғашықтық жөнінде ғой. Жазушы Жұбаныш ауырып қалады. Талғарадайын талантты залымға, талантты зұлымға, қыздың өзі айтқандай, «суайт талантқа» сол Айна сұлу Жұбаныштан бұрын бұйырды. Тіпті ойлануға да, тартынуға да тағат бермеді. Тағат бермеу жағынан да талантты боп шықты Талғара. Қырық күн ауруханада жатып, онша сауыға қоймаған Жұбаныштайын шын дарынды Айнадайын аруыңыз айналып келіп қайта табады. Жылаған тау да жұбанады. Оқырман да опынып барып, өкінішін ішке жұтқан күйі шынайы жазушыға тілеулестік танытады.
Әдебиетші әйел ақылы ауруханамыздың арнайыланған палатасында жататын еді. Екінші қабатқа қолтықтасқан күйі көтерілгенбіз.
– Біздің бөлмеден шәй ішіңіз, – деді ол. Қаншама уақыттан бері бақылап, зерттеп жүргенімізбен, ең-ең-ең басты даралығы даусында екенін енді ғана ұғынғандаймыз. Жылуарлығы да үнінен есіле елбірейтін сирек сәттерін зердеміз зерлей қоймапты да.
– Омырауымды онша ауырсынбайтын болдым. Соған да қуанамын, аға, – деді Әдебиетші әйел дастарқан жасап жүріп, бүкіл денесін еркелей бұрғысы келіп. – Соңғы деміме дейін арпалысып бағармын. Аурумен. Мойымаспын. «Адамдақтың рәмізі шүкіршілік» дейді ғой хадисте. Бәріне шүкір деймін, аға. Аудиторияда жәудірей қарайтын жастарға шетел әдебиетінен, жалпы әдебиеттен әңгіме әдіптемектен артық бақыт жоқ. Мен үшін. Өзіңіз жазатындай, біз пақырыңыз үшін.
– Шәйнек ұстасынан, шәй құйысынан, кесе ұсынысынан, жүріс-тұрысынан қазақы құнар мен француздық мәнер үйлесімі мәнзелдес мәніс аңғарылады.
– Ертең қайтамын, аға, – деді Әдебиетші әйел. – Қызым әкетеді. Мәшинені әдемі жүргізеді. Үкідейін үлпілдеп отырып, әңгімені де әзілге орап айтады. Занеем соллл! Сағындым өзін…
– Сізбен сұхбат құрған қымбат күндер қимастай болды, айналайын. Өзіңіз бір аяулы жан екенсіз. Қарсы болмасаңыз, хабарласып тұрайық.
– Әлбетте, аға! Хабарласпай қойсаңыз, өкпелеймін. Сізге еркелегім келеді кейде. Өте-мөте ұяң, ұялшақ жазушысыз ғой сіз. Бұрыннан білемін. Әйел жаны, әйел жүрегі, әйел қылығы мен құлығы туралы жазыңқырайсыз. Алайда, тартына бересіз. Бекеңдейін бекемдемейсіз. Мәселен, «Машаттағы махаббатыңызда» ше? Санжар мен Сая соншалықты күйіп сүйіп, ынтызар болысты. Бір-біріне. Иландырасыз-ау. Бірақ, хикаяттың соңында мектептегі бала ғашықтардай біріне-бірі жөндеп жолай да алмай қала береді. Көп оқырмандарыңыздың өкпелегенін білемін, аға. Дулат Исабековіңіз мүлде басқашалап бітірер еді. Нұржекеевіңіз түйткіл-түйіндерді эротикалық ерекшеліктермен шебер шешер еді. Повесіңіз кейіпкерлеріңіздің аяласуымен ғана аяқталады. «Сізді сүйген қыз едім» дейтін әңгімеңізде де бас кейіпкеріңіз жазушы-журналист өзіне өлердей ғашық балғын бойжеткеннің сезіміне селт етпейді. Кітабын аймалап-сүйіп, жастанып жататын жас қыз шыдамы таусылып, алдына барғанда, сұстана сазарып, қолтаңбасын әзер қияды. «Асқазаны ауыратын адамдардағы» Нәзия қанша мәрте іздеп келді, обал-ай! Ондағы бас кейіпкер өзге емес, өзіңізсіз ғой. «Оқу залы» дейтұғын дүниеңізде Айкенжедейін аруды аймалай құшуға мүмкіндігі бола тұра бас кейіпкеріңіз оны өзгеге қияды. Өз еркімен.
– Ондай жағдай өмірде болмайды демексіз бе сонда? Сендірмей ме әлде?
– Кім білсін, болатын да шығар. Сендіреді. Стиліңіз сендірмеске қоймас. Бірақ, мәселе онда емес, аға. Мәселе сіздің махаббат мәселесін үнемі ұяңдау мәнерлейтініңізде. Ал, қазіргі оқырман шексіз ұяңдықты қабылдай қоймайды.
– Сызылуды қойып, бұзылыңыз дейсіз бе?
– Сіз бұзылмай-ақ қойыңыз. Бұзыла да алмайсыз, аға.
– Өзіңіз туралы әңгіме жазсам, қалай қарайсыз?
Әдебиетші әйел кілт бұрылып, біртүрлі көз тастады. Өшпенділікпен қарағандай көрініп кетті. Жауырыным мен маңдайым тершіп сала берді.
– Мен сіздің көркем әңгімеңізге арқау бола алмаймын, – деді ол шәй жабдықтарын жинастыруға кірісіп.
– Неге?
– Осындай сұрағыңыз үшін ренжіп қалады деп ойламайсыз ба? – деп теріс айналды.
– Кешіріңіз, айналайын, – деп, өзіме бұрыңқырадым.
– Аңғалдығыңыз басымырақ. Шығармаларыңыздан да сезіледі. Жатыры баяғыда-ақ алынып тасталған, енді екі емшегі бірдей сүйегіне дейін сылынып кесілген келіншек көркем дүниеге кейіпкер боп жарыта ма? Пәнер тақтай секілді әйел оқырманды да тартпас.
Біз пақырыңыз басымызға бігіз сұққылағандай буындық. Қиналысқа қылғындық.
– Азаптанбай-ақ қойыңыз, аға, – деді Әдебиетші әйел. – Мен өз халімді өзім білемін. Тағдырыма түсіністікпен, шүкіршілікпен қараймын. Бұған дейін де айтыңқырадым. Мен сізді аяймын. Сіздің де аялағыңыз келетінін сезінемін. Оншақты күннен бері соншалықты шынайы ықыласпен, шын жүрегіңізбен, беріле тыңдап жүрсіз. Мені. Аяғандықтан да мен сізге басқаша бір кейіпкер ұсынбақпын, аға…
– А-а-а… Не дейсі-і-із? Түсінбедім.
– Аға! Соңғы кездері қатты ойландым. Сол келіншек сіздің стиліңізге үйлеседі. Ақыры сіз Мопассанды маңайлай алмайсыз. Ұяңдығыңыз жібермейді. Флобердің шеберлігі шенейлетпес. Ренжімессіз мұныма.
– Айналайын, неге ренжуім керек? Пушкин де: «Әркім өзінің әділ соты» демеп пе еді?
– Рақмет, аға. Дулат піріңізше «біраз-біраз бейзабыраз» болу да, Бексұлтан көкеңізше төсекті тәптіштей түсіндіріп, «бұзылмақ» та болмысыңызға келмейді. Сондықтан, сол бір бөлекше сұлуды кейіпкер етіп көрсеңіз демекпін.
– Шынымен-ақ соншалықты сұлу ма?! – деп әзілдемекке ойыстық.
– Нұржекеевіңіз не деген, аға? Еркек әйелді тек ақылы мен біліміне бола сүйеді десек, ол – өтірік айтқанымыз. Сұлулығы мен нәзіктігіне ғана байланысты десек те, біржақты. Еркек әйелге көбінесе әуелі сұлулығына, жанының нәзіктігіне қарап көңіл аударатыны, тек содан соң ғана ақылы мен біліміне зейін қоятыны рас. Дегенін жақсы білесіз.
– Сіз ұсынып отырған келіншек-кейіпкердің сұлулығы мен жан нәзіктігі қандай сонда?
– Оның жан-жүрек нәзіктігі мен хас сұлулығы ұсыныс иесін ұятқа қалдыра қоймас. Сол сұлулықты сипаттап жеткізе алуыңыз қалай болар екен? Қиналып қалмайсыз ба, аға? Қазақстанды қайдам, Ш. шаһарындағы ең-ең-ең сұлу ханым – сол! Әзілім де, шыным да – осы!
– Апырай-а?! Жүдә сұлу ма?!
– Жүдә шыли көркем әлем ғой ол! Хұсни ханым…
– Хұсни ханым?! Аты ғажайып екен!
– Аты затына сай, аға!
– Қайтіп, қалай, қайдан табамын?!
– Қалай екен, ә-ә-ә? Шыдамсыздана бастадыңыз ба?! Хұсни ханым сізден қырық жастай кіші.
– Айналайын-ау, мен оны кейіпкер ретінде ғана көрмекке асыққанымды айып етпеңізші.
– Білемін ғой. Сіз ұяңсыз, ұяласыз. Мен де тек кейіпкер ретінде ұсынып отырмын. Кейіпкер ретінде ғана!
Әдебиетші әйел әдеттегіше емшектері түбірімен түгел кесілген кеудесін қос қолымен баса қатты күрсінді. Күрсінісі палатаны тітіретті.
– Хұсни ханым да – тағдырлы қыз. Жап-жас келіншек. Сәл болмағанда, ол-дағы менің кебіме ұшырайтын еді. Кебін киіп кетуі де бек бәлкімтұғын. Әуелі Құдай, сонсоң мына мен сақтап қалдық. Ол сұлуды. Сол көркемді. Сұлулығына ақылы мен білімі сай, жарасымды жаратылыс ол! Аға, мен оған ештеңе де білдірмеймін. Жазушының жолығатынын, жазатынын сездірмеймін. Тек қана координаттарын беремін. Ары қарай іздеп табасыз ба? Барасыз ба? Бармайыз ба? Жазасыз ба? Жазбайсыз ба? Еркіңізде. Стиліңізге келіңкірейді деп бекер айтып отырмағанымды ұмытпағайсыз. Ойланып жүргейсіз. Мүмкін болса, іздеп тапқайсыз. Кейіпкер еткейсіз.
Әдебиетші әйел арық қолдарымен мойнымнан құшақтап, бетін бетіме тигізді. Жүдеген жүзі жылуарланғандай. Сұрша беті ысыңқырағандай. Сезілді. Сол бір сәтте. Сұйқылтым шашынан сипағымыз келгендей. Батылдана алмадық.
Әйел рухының мықтылығы жеңбейтін жауыздық жоқ шығар-ау, сірә.
Көз алдымызға күнгей аудандардың біріндегі күн сәулесі түспейтін, анаша саудасының жасырын орталығы саналатын аула елестеді.
– Қош боп тұрыңыз, аға! – деді Әдебиетші әйел өзінің һәм Хұсни ханымның телефондары тарыдай тізіліп, майдалай мәнерленген тілдей ғана қағазды алақанымызға салып. Қолымызды қысып. – Ертең елең-алаңнан жолға шығып кетеміз. Уәде – уәде. Хабарласып тұрмасаңыз, өкпелейтінімді қайталай ескертемін. Бұрын бір кісідейін оқырманыңыз едім. Енді жақсы ағаның тілеулес қарындасымын. Деп санаймын, аға…
ЕКІНШІ ТАРАУ
ХҰСНИ ХАНЫММЕН ЖОЛЫҒУДЫҢ СӘТІ
Әдебиетші әйелмен хабарласып тұрдық. Апта аралатпай сөйлесу үйреншікті әдетке айналған. Денсаулығы жаман емес көрінеді. Алматыға барған соң біраз уақыт демалыпты. Аудиторияларымен аңсай сағынып табысыпты. Студенттерге шет елдер әдебиетінен сабақ беруге құмбыл кірісіпті. «Менен бақытты адам жоқтай сезінемін, аға», деп қояды.
Қызы бизнесін қыз-қыз қайнатып жүріпті. Күндіз-түні тыным таппайды екен. Күйеуге шығу туралы бұрынғыша әлі ләм-мим сөз қозғамайды. Дейді. Әдебиетші әйел.
Үш айға дейін ол Хұсни ханым хақында тіс жармады. Мұнысы, бір жағынан, бізді қатты таңғалдырып жүрді. Екінші жағынан, сұлулығын өзі өзеурей суреттеп, сырттай тамсандырған келіншек туралы ұзақ уақыт сұрамағанына іштей ризалық білдіретін едік.
Жасырып не керегі бар. Біз пақырыңыз Әдебиетші әйел сипаттаған, кейіпкер етуді аманаттағандай көрінген Хұсни ханым жөнінде жиі ойлайтынбыз. Түр-тұрпатын, сыр-сымбатын кәдімгідей-ақ елестетуге тырысатынбыз. «Ш. шаһарындағы ең-ең-ең сұлу ханым – сол. Жүдә шыли көркем әлем ғой ол. Хұсни ханым… Ол сізден қырық жастай кіші, аға. Тек кейіпкер ретінде ғана ұсынып отырмын… Стиліңізге келіңікірейді… Ойланып жүргейсіз… Мүмкін болса, іздеп тапқайсыз… Кейіпкер еткейсіз». Деп еді-ау! Әдебиетші әйел.
Үш ай бойы Ш. қаласының көшелерінде айналаға алаңдап жүретін ахуалды бастан кешуліміз. Алаңдау алақтауға айналар. Кей-кей кездерде. Өзімізді әзерлей басып, әзілге жеңдіреміз көбінесе. Түрлі жиын-жиналыстардан қашқақтайтын едік. Енді ұмтылыс басымданған. Реңдірек қыз-келіншектерге ұрлана жасырынып көз қиықтаймыз. Театрларда тып-тыныш, тым-тырыс отыратын жуас басымыз енді тұла бойымызбен қосыла жан-жаққа бұрыла береді-ай.
Ш. шаһарында тойхана мен той көп. Той демекші, осыдан оншақты жыл бұрынырақта Дулат Исабековіңіз келген. Төрт жүз адамдық тойға. Ашып берген. Келесі аптада Алматысынан және жеткен. Бес жүз кісілік үйлену кешіне. Той ортасынан ауған шақта есіне-е-еп отырып, дара драматургіңіз: «Той түк те ұнамай бара жатса, не істеу керек? Білесіңдер ме?» деп, сауал тастаған. Қайдан білейік біз оны. Иық қиқаңдатып, миық жиырдық. «Бүйту керек, – деді Исабеков және есінеп қойып. – Мына бес жүз адамның ішінен ең сұлу қызды, әйтпесе ең әдемі әйелді іздеп тауып алыңдар да, армансы-ы-ыз қара-а-ап отыра беріңдер. Бақыраймай, білдірмей ғана». Қасында Қасымхан Бегманов дейтұғын арқалы ақын бауырымыз бартұғын. Сол ініміз екеуміз сыбырласа келісіп алып, көркем жаратылыстарды шұғыл шолмаққа кірістік. Сұлулар аз емес секілді. Біресе түк те жоқ сияқты. Шетінен шертіп келеміз. Бесеуін іріктеп, ішінен біреуіне тоқтағанбыз. Тағы да талқылап-талдап алып, ағамызға алқына бұрылдық. Бұрынырақ тіл қатпаққа аптыққан Қасымхан: «Дулат аға! Таптық! Ең сұлу қыз анау отыр!» – деді даусын баса алмай, екпіндей елпіл қағып. «И-и, не болды саған?! Жайырақ сөйле, – деді Дүкең дыбыссыздау күлетін әдетімен. – Кәне? Қай үстелде? Қайсысы?» Қасымхан екеуміз таласа-тармаса: «Әне-әне! Анау үстелдің төр жағында, екі шал мен бір кемпірдің ортасында мұңай-ы-ып отыр ғой», – дедік. Қасымханыңыз қаттырақ толқыса, көңілі босап кететін ақкөңіл ақын ғой. «Айналалайын-ай! Аппағым-ай!» деп, жанарлары жасаурап, жылай жаздаған. «Кәне-кәне? Қай үстелде? Анау кондиционердің қасындағы ма? Кемпірге шәй құйып отырған ба-а-а?!» – деді Дулат Исабековіңіз базардан байтал таңдағандай байыппен баптанып. «Иә-иә, дәл сол!» – деді тамағына көз жасы тығылғандай булыға сөйлеген шайырыңыз. Пауза пайда болған.
Прозашыңыздың паузасы бір минөттей уақытқа созылған. Әуелгіде аздап жымиған. Сонсоң салқын тартқан. Жүзі. Сонсоң табан астынан түсін суытып: «Талғамдарыңа болайын. Шешесінің жатырында жатқанда жылан сорып тастағандай сұп-сұр қызды да сұлуларға қосып…» Деді. Дулатыңыз.
Қасымхан кенет қасынды. Аллергиясы қозды ғой, шамасы. Біз бұғыңқыраумен құтылғандаймыз. Теңеуге таңырқаймыз-ай.
«Әне-әне! – деді кенет Исабековіңіз «шешесінің жатырында жатқанда жылан сорып тастаған қыздың» бергі жағындағы үстелді иегімен ғана ишаралап. – Әне, анау отыр! Қараңдар. Байқатпай. Бақыраймай. Міне, бес жүз кісінің ішіндегі көркемі сол!»
«Аға, әркімнің талғамы әртүрлі ғой», – деді Бегмановыңыз бұртия өкпелеп.
Содан бермен қарата сусып-зырлап он жылдай уақыт өтіпті де кетіпті. Жауһар жазушыңыздың айтқан ақылы әр той сайын ойға оралады. Тойыңыз қызықсызданып, тіпті ығыр етіп бара жатса, сол Дүкеңнің ізіне түсіп, жарқын жаратылыстарды іздей бастаймыз. Зайыбымызға ризамыз біз. Осы қылығымызға қызу қосылып, ең сұлу қызды, немесе ең көркем келіншекті таласа таңдасатынға әбден үйреніп алған. Қызғанбайды. Қызығады қайта. Өзінің мойындауы осылай, әйтеуір. Мың да бір рақмет. Қатын атаулының қолынан келе бермес қасиет. Деп бағалаймыз. Айта-айта жүретініміз ақиқат. Біреу сенер, екеу сенбес. Таңданысар талайлар. Үш айдың ағымында алуан-алуан тойханалардан, түрлі-түрлі тойлардан табылып қалатындай болғаны да рас. Хұсниыңыз. Төртінші айдың басында Әдебиетші әйелмен әдеттегіше, түнгі ұйқының алдындағы сейіл-серуен кезінде сөйлестік.
– Рақмет, аға! Апта аралатпай хабарласып тұрасыз. Сыр бөлісеміз. Түрлі тақырыптарды талқылаймыз. Жан баласы жолай бермейтін әдебиеттің әңгімесін қоздырамыз. Сізбен сұхбаттасу рақа-а-ат қой, аға! – деп, көңіл-күйінің кенет көтеріліп кеткенін аңғартты. – Айтпақшы, аға! – деді сонсоң даусын салтанатты түрде бәсеңдетіп. – Үш ай өтіп, төртінші айға кетіп барады. Хұсни туралы ештеңе айтпайтыныңызға. Аң-таңмын. Сұрауға батылым бармайды. Әзер-әзер шыдап, тілімді тістеймін. Әлде… Әлде мүлде бас тарттыңыз ба? Іздеуден? Жолығудан? Кейіпкер етпектен? Кешіріңізші, аға! Бүгін шыдай алмадым.
– Сіз… Өзіңіз… Хабарласып тұрасыз ба?
– Даусыңыз, аға, біртүрлі… Дірілдеп тұр ма?
– Мен… Мен… Оны үш айдан бері іздеп жүрмін. Жиналыстардан. Театрлардан. Ш. шаһарының көшелерінен. Саябақтардан. Көліктерден де. Аялдамалардан да. Тойлардың бәрінен…
Әдебиетші әйел бірер секунд үнсізденді.
– Аға! – деді сонсоң. – Хұснидың бір емес, бірнеше телефонын жазып беріп едім ғой! Жоғалтып алдыңыз ба, немене? – деді дегбірсізденіп.
– Сіздің де даусыңыз өзгеріп кетті, – дедік біз әзілге бұрмақты көздеп. Әлімізге қарамай. – Сіз… Сіз сөйлесіп жүрсіз бе? Хұсни ханыммен? Хабарласып тұрасыз ба?
– Иә-иә. Әр аптаның ақырында ұза-а-ақ сырласамыз. Міндетті түрде.
– Өте керемет екен онда! – дедік. Біз. Шынымен-ақ шаттанып. Хұсни ханыммен өзіміз тілдескендей рақаттанып.
– Телефондарын жазып аласыз ба? – деді Әдебиетші әйел елпілдеп.
– Рақмет. Телефондарын жоғалтқан жоқпын.
– Онда соншама сандалып, әуреленіп жүргеніңізге жол болсын, аға?
– Жолым болмай жүр ғой…
– Түсініксіз. Түк түсінбедім. Жұмбақ. Біртүрлісіз, аға.
– Кейіпкерім күтпеген жерден жарқ етіп шыға келетін сияқты, айналайын, – дедік Әдебиетші әйелге ағымыздан жарылып. – Кездейсоқ кездесетіндей болады да тұрады, әйтеуір. Әзілім де, шыным да осы. Қалай шыдап жүргенімізге қайранбыз, қарындасым. Телефонын теріп-теріп жібереміз де, табан астынан өшіреміз. Бәріне сіз кінәлісіз.
– Қалайша?! Мен неге кінәлімін, аға?!
– Сол сұлудың сипатымен сиқырлап кете бардыңыз.
– Әзіліңізді қабылдаймын, аға. Сонымен не істемексіз енді? Осылайша күтіп жүре бермексіз бе? Үш ай – аз уақыт емес.
– Иә, емес-емес-емес.
– Мен ойлағам…
– Не деп ойладыңыз?
– Тауып. Тілдесіп. Зерттеп. Зерделеп. Үлгерген шығар. Зерлеп. Бедерлеп. Жасырып. Жазып жүрген болар. Екеуі… Екеуіңіз маған білдірмеуге келіскен шығарсыздар. Деп.
– Шынымен-ақ үш айым түсім секілді. Есім енді кіргендей.
– Бүйтіп, қиял қуып жүре берсеңіз, үш жылда да таба алмассыз.
– Қандай ақыл қосасыз?
– Мен сізге көмектесемін, аға.
– Қайтіп? Бір ғасыр өтсе де, тікеей телефон соққым жоқ. Журналистерше іздеп бара салу түк те ұнамайды. Миымда шегеленіп қалды ма, неге екенін түсінбеймін… Іздеймін де жүремін. Кенет кездессе деп…
– Былай етелік. Іздеп табуыңызды, кездейсоқ кездесуіңізді сәл де болса жеңілдетейік.
– Қалай сонда?
– Былай, аға. Хұснидың біраз белгілерін тағы да миыңызға шегелейік.
– Құлағымыз сізде, – деп күлген болдық.
– Ол ұзын бойлы. Сұңғақ. Айрықша ақ келіншек. Жасы отызда. Бальзак байқұстың бәдіздейтініндей. Қап-қара, қалың шашын көбінше бос жібереді. Келіншектерге емес, қыздарға ұқсайды. Тіп-тік, ұп-ұзын қос балтыры топ-толық. Аппақ-ау, аппақ. Ондай балтыр сіз жүріп жатқан уәлаятта жоқ.
– Хұсни ханымдай сұлу Ш. қаласында жоқ дегенсіз.
– Уәлаятыңызда да. Балтыры да. Қолы да. Саусақтары да. Солай. Көрсеңіз, бірден біле қоясыз, аға. Әдейілеп тәптіштеп жатқаным сондықтан.
– Рақмет, айналайын. Түр-тұлғасы көз алдымда мүсінделіп, биіктеп барады. Одан сайын сиқырладыңыз.
– Егер сізбен сәлемдесе қалса, жазбай танисыз. Сізге өтірік, маған шын, сәл ғана күлімсіреп бір қараса, еркек атаулының бәрі бірден ғашық боп қалады.
– Әйел бола тұра сіз де ғашықсыз-ау? Әдейі әсірелеп, ағаңызды мазақтай бастаған жоқсыз ба?
– Аға, сізді мазақтап маған не көрініпті? Кейіпкерін тезірек тапса деймін-дағы.
– Жарайды, жалғастырасыз ба? Жете ме?
– Ең керек жерін енді айтамын. Мұқият тыңдаңыз. Оң құлағының сәл астында, ойпаңдау тұстан шашына қарата қап-қара, тарыдай ғана меңі бар. Екі-үш елідей төменірек, мойнына қарата тағы да тарыдан үлкендеу мең. Тойда ма, театрда ма, жиналыста ма, жақындау, әсіресе артқы жағында отыру бақыты бұйыра қалса, тез танисыз. Дөңгелек алтын, кейде күміс сырға тағады. Кіші шеңберлі сырғаның ортасынан құлақ түбіндегі меңі керемет көрінеді. Егер үлкен шеңберлісін тақса, мойнындағы меңі де сырға ортасында ырғалар.
– Күшті суреттейсіз. Менің емес, сіздің жазғаныңыз әлдеқайда мықты болар еді-ау, қарындасым.
– Айтпақшы, аға, ол сізді өте жақсы біледі. Кітаптарыңыздың көбін оқыған. Талай пікірлескенбіз. Шығармаларыңыз туралы. Бірақ, сізге ол жөнінде жазыңыз, кейіпкер етіңіз дегенімді титімдей де сездірген емен.
– Шынымен бе?! Біле ме?! Бізді?! – деп, өрекпіп кетсек керек-дүр.
– Не болды сонша? Сізді оқитындар баршылық қой, — деді Әдебиетші әйел.
– Рақмет-рақмет.
– Ал, енді, аға, іске сәт! Сіз де ғашық болып қалмаңыз. Әдейі сақтандырып қояйын. Қиындап кетеді жағдайыңыз… Әзілдесуге әбден үйрендік-ә-ә?! Сізбенен.
– Түсініскенге, қалжыңдасқанға не жетер.
– Бәрін былай ысырып тастап, дәл осы сәтте ұялы телефонын ұялмай-ақ теріп жіберсеңіз қайтер еді?
– Жоқ, қарындасым. Алған беттен қайтпайын.
– Менен көмек керек болса, тартынбаңыз. Ұяң аға!
– Бопты-бопты, айналайын.
– Аға! Аға! Тоқтай тұрыңызшы. Хұснидың мәшинесі бар. Бірақ, көбінесе автобуспен жүреді. Алпыс тоғызыншы автобуспен. «Самал» жақтан орталыққа баратын алтынсары автобус.
Осылайша алпыс тоғызыншы автобуспен жүре бастадық. Біз. Арада аптадан аса уақыт өткен.
Алдымыздағы орындықта айдай толықсып Хұсниыңыз отырды. Хұсни ханымның дәл өзі ғой! Өзі! Ол болмауы мүмкін емес! Мүлде. Жүрек шіркін атқақтай жөнелді. Алқым қылғынды. Кеудеміз темір ұсталардың көрігінше бір көтеріліп, бір басылады. Ұзақ іздегендіктен шығар. Күдік оянды. Кейіпкерлікке көнбесе ше? Неге сонша алқынамыз? Біз. Тоқта-тоқта. Сабыр-сабыр. Әбден анық көз жеткізіп, алдын-ала дайындалып алған абзал. Ал, келесі аялдамадан түсіп кетсе ше? Жо-жоқ, жайбарақат отыр. Түспейді әзірше. Қараймыз-ай. Қаймықпай. Артындағы орындықта отырып. Қаймықпау қайда-а-а? Ұяламыз. Қайта-қайта көзімізді тайдырып әкете береміз. Ыңғайсыз ғой. Біреулер байқап, бақылап отырса ше? Мынадай мұнтаз-мұмтаз жаратылысқа жалғыз біз ғана қарағыштап отырған жоқ шығармыз. Сола-а-ай, кейіпкер іздеген, күдерін үзбеген үміткер. Абайла енді. Әдебиетші әйел ескерткендей. Иә-иә, Әдебиетші әйел сипаттағандай, автобуста отырғанның өзінде сұңғақтығы, аппақтығы анық аңғарылып келеді. Қап-қара, қалың шашын бос жіберген. Бальзак бейбақ қатты қызығатын қайран жаста екені белгілі. Бізге. Бірақ, балғын көрінері анық. Жиырмадан жаңа-жаңа асқандай. Бұл белгілердің бәрі бұлтартпас дәлелдерге жатар.
Алтынсары, алпыс тоғызыншы автобус «Алаш аруы» аялдамасына тоқтады. Түспеді. Темір көлік тағы жылжыған. Ол Ш. шаһарының шаңқан шаңырағы – жоғары оқу орны жаққа қарай қатты бұрылған. Қайта-қайта қадала қараған. Осында оқыған-ау. Дерліктей дәйекті тіркедік. Жадымызға.
Хұсниыңыз оқу орнына бар болмыс-бітімімен қарап, беріле бұрылғанда, алтын шеңбер сырғаның ортасынан құлақ түбіндегі тарыдай ғана мең мөлт еткен. Мең де мөлдірейді екен-ау! Дегенбіз. Ішімізден. Аппақ, жұп-жұмыр мойнындағы тарыдан сәл-пәл ірілеу меңі алтын шеңберлі сырғаның біресе астынан, біресе ортасынан сәл ғана төмендеу тұстан мөлдіреген.
Оң иығы ашық екен. Енді байқағандаймыз. Сол иығын шашы жауып тұрыпты. Қайталай көз қиықтауға қаймығып, ұялыс таптық. Сыртқа сенделттік. Көзімізді. Қайта оралттық. Еріксіз. Хұсни ханымыңыз осы ғой. Осы! Таптық-ау, ақырында… Табылды-ы-ы!
Көнер ме екен? Кейіпкерлікке. Күмән көбейді. Алайда, жүректегі жып-жылы, тәп-тәтті, «түм-түп, түм-түп, түм-түп» соққан сыралғы лағыл-лүпіл сәттілік сездіретіндей.
– Кешіріңіз, сіз Хұсни ханым емессіз бе? – дедік. Біз. Күтпеген жерден. Өзімізге-өзіміз бағынбай. Шыдамымыз таусыла.
Ол баяу ғана бұрылған.
Бұрылмас бұрын сол иығын тұтас жауып тұрған қап-қара қолаң шашын сол қолымен жинай уыстаңқырап, омырауына түсіріңкіреген.
Бұрыла бере жымиған. «Хұснидың жымиысындай жымиыс жоқ, аға. Содан ғой, сізге өтірік, маған шын, сәл ғана күлімсіреп, бір қараса, еркек атаулының бәрі бірден ғашық боп қалады», деп, Әдебиетші әйелдің алдын-ала ескерткенін енді түсіндік.
– Ой, ағай! Сәлеметсіз бе? Сіз екенсіз ғой! – деп, сәл сасқалақтап, орнынан тұрды ол. Автобус кенет зірк ете түскендіктен, еріксіз қайта отырды.
Шашын бөлекше күйде бір сілкіп, күлімдей бұрылған. Бізге.
– Кешіріңіз, ағай, құлап қала жаздадым ғой сізді көріп.
Әзілі әдемі шықты. Екеулеп күлдік. Күлімсіреуін сипаттаған Әдебиетші әйел толыққанды күлгенін кейіптемеген еді. Еркектеріңізді естен тандырары рас-ау. Хұсниыңыздың күлкісі. Естен танбасақ та, аузымызды ашып қалыппыз. Біз-дағы. Өзі құтқарды.
– Иә, ағай. Хұснимын, — деді ол. Сөйтіп. Күлді ғой тағы да. – Сіз мені қайдан білесіз? – деді таңырқағанын жасырмай.
– Білмесек, енді білгіміз келеді. Сізді іздегенімізге төрт айдың жүзі болды.
Хұсниыңыз омырауына төгілген қап-қара, қалың шашын термелей уыстап, артына қарата аударды. Бұрынғыдан бетер бұрылды. Орындықтың жиегіндегі аппақ оң қолы мен тырнақтарын сүйріктеп боятқан саусақтары Әдебиетші әйел суреттегендей. Автобус салонының алдыңғы жағындағы жарқын жарқылдар артқы жаққа аунап түскендей. Сәулелер ойнап қоя берді.
– Шынымен бе, ағай? Сіздей жазушы мына мені төрт ай бойы іздеп жүр дегенге кім сенеді?! Сенбейді! Мен де сеніп отырған жоқпын, – деді ол. Емін-еркін, еркелей сөйлеп.
– Сендіру үшін не істемек керек?
Ол Әдебиетші әйел әдіптегендей жымия қарады-ай.
– Келесі аялдамадан менімен бірге түсуіңіз керек-дүр, ағай. «Дүр» деп жиі жазасыз ғой шығармаларыңызда.
Әдебиетші әйел Хұсниыңыздың үн ерекшелігін ескертпеген екен дә. Қаншама қасиеттеріне қоса дауыс әуезін де Жаратқан ие әуелете әндетіп әкеліп, орната салған екен де. Көмейіне. Нұр құйғандай.
– Үндемей қалдыңыз ғой, ағай? – деді Хұсниыңыз кербез күлімсіреп. Бүкіл болмысына маңғаздау маңыз үстеп. Мазмұн аңдатып.
Ауыз аңқайта аң-таңданғанымызды кешірек аңғардық. Біз. Бірден баурап алғанын байқады. Қыз. Хұсниыңыз. Қыз демеске де келмес. Келіншек.
Бірлесе түстік. Алпыс тоғызыншы, алтынсары автобусыңыздан. Ілесе жүрдік. Қарай бермек бейбәлкім. Қашқақтай тыңдаймыз. Қайта Хұсниыңыздың еркіндігі басымырақ. Еркелігімен өзімсіне жақындатып барады-ай.
– Ағай, өкінішке қарай, бес минөттен соң қызмет бабы қызып жөнеледі. Мен мынау тұрған жартылай жекеменшік, жартылай мемлекеттік мекемеде бастықтың орынбасарымын. Әттең, өзіңізбен әңгімелесіп, еркін сырласар едім, – деді Хұсни ханым. Келес терісінен келісті тігілген аппақ сөмкесін тізесінен төмендеу ұстап. Аз ғана тербеп.
– Түскі үзілісіңіз бар шығар. Бірге шәй ішейік, – дедік біз.
Хұсни ханым өзге қыз-келіншектерде кездеспес күміс күлкісімен сыңғырлап, айнала-төңіректегі жас қайыңдарды өзіне қосып ала жөнелген.
– Кешіріңіз, ағай, – деді ол күлкісін кенет кілт тиып. – Маған ғашық болатындардың бәрі «шәй ішейіктен» бастайды. Соларға күлдім. Сізге күлген жоқпын. Кешіріңіз.
– Сонымен…
– Сізбен шәй ішуге әрқашанда әзірмін! – деп, баяғының пионерлерінше сүйрік саусақты аппақ қолын ақша маңдайына апарды. Сағат түскі бірде тап осы жерге шығамын. Телефон алмасамыз ба?
– Сіздің телефондарыңыз түгел бар менде.
– Қайдан, кімнен алып жүрсіз, ағай?! – деді еркелей түсіп.
– Шәй ішіп отырғанда айтып берем ғой, – деп, ұсынған қолын аялай қысып, Бальзак байқұсыңыздың қызығатын қызына күздің қырауынан гөрі қыстың қылауы көмгендей қарлы басымызды ықыласпен иіп қоштастық.
Көктем мен қыстың бір-біріне соншалықты сызыла иіліскеніне балауса ақ қайыңдарыңыз аң-таң. Қарт қарағайлар қайран.
Түсте «Стамбул» атты кафеңізде шәй ішіп отырдық. Екінші қабатында. Саябақтың жартысы жанарларға толық ілігер жағында.
– Кейде өте-мөте ашық сөйлескенді жақсы көрем, ағай, – деді ол ерке-еркін көңіл-күйден айнымай. – Бүгін сондай жағдайдамын.
– Жарайды, ашық болайық.
– Сіз де маған ғашықсыз ба, ағай? Шыныңызды ашық айтыңыз.
– Ғашық емеспін десем ше?
– Ғашық емессіз, ағай. Басқа – басқа. Сіз ғашық емессіз.
– Неге?
– Ғашық болар ма едіңіз, болмас па едіңіз, қайдам-ау, қайдам. Бірақ, сіздің адамдық сезіміңізді жазушылық төзіміңіз басып тұр. Мына маған келгенде.
– Апырай-а?! – деп әзілдемекке тырыстық. Әдетімізше.
– Ашығына келсек, сіз осы өміріңізде, жасап келе жатқан жасыңызда, көп болмаса-дағы, біраз-біраз қыз-келіншектерге ғашық болғансыз, ағай.
– Апырай-а-а-а…
– Оны осы түр-тұрпатыңыздан, әсіресе, шығармаларыңыздан жақсы білеміз.
– Қандайларынан? Қайсыларынан?
– Мысал үшін. «Машаттағы махаббат» повесіңізден. «Сізді сүйген қызыңыз» бар. «Ақ шымылдық»… Көп қой, ағай.
– Дәл қазіргі кезде кітап оқып жүрсіз бе?
– Неге оқымайды екенмін, ағай? Сіздер ылғи осы күнгі жастар кітап оқымайды, өйтпейді, бүйтпейді дейсіздер. Оқитындар бар. Көбейіңкіреп келе жатыр.
– Кімді, нені оқып жүрсіз?
– Сомерсет Моэмнің «Ай мен ақшасын» қайталап оқып жатырмын.
– Неге қайталап?
– Ағай, қайталай оқымақтың қадірін ақымақтар ғана сезінбейді деп, Сайын Мұратбеков ағаңыз айтқан. Сіздің былтырғы, «Жас Алаштағы» қызық сұхбатыңызға да күліп қоямын. Қайталап.
– Неге?
– Әлем бойынша бет-жүзінде шимай сызықтары көп екі-ақ жазушы бар. Біреуі – Сомерсет Моэм, екіншісі – мен. Депсіз. Темірхан Медетбек құрдасыңыз Тынымбай Нұрмағамбетов екеуіңіздің беттеріңізді тасбақаның қарнына теңейтінін де жасырмапсыз ғой, жүдә. Өзгелер ондай-ондайын жасырар еді. Күлетінім осы. Кейде.
– Күлесіз,ә? Кейде. Ал кейде емес кезде ше?
– Аяймын, ағай. Сізді.
– Неліктен?
– Көбінесе көңілсіз жүресіз. Мұңайы-ы-ып. Тек әзілдегенде ғана рақаттана күлімдейсіз.
– Оны қайдан білесіз?
– Теледидардан байқаймын. Бағанағы алпыс тоғызыншы автобустан да көретінмін. Сыртыңыздан. Қара-а-ап қоятынмын.
– Апырай-а-а-а? Сәлемдесе салсаңыз қайтеді сондайда?
– Қайдан білейік, ағай. Қорқатынбыз. Сәлемімізді алмай қойсаңыз, қиын ғой. Ондай қорлықты көтере алмайтын кербез келіншекпіз дә-ә-ә. «Дә-ә-ә» деп жазасыз ғой сіз.
– Ай, қайдам. Өзі бірінші боп сәлемдессін деген боларсыз, сірә.
– Ол да мүмкін. Осы уақытқа дейін маған қанша еркектің ғашық болғанын білгіңіз келе ме?
– Е, әрине! Соны білу үшін төрт айдан бері сарыла іздеп жүрген жоқпыз ба?
– Ойпырай-а?! Ағай, телефондарымды түгендеп беріп жүрген кім?
– Бір әйел.
– Қандай әйел? Аты-жөнін айтпайсыз ба?
– Әдебиетші әйел.
– Ойпырай-а? Ол қайсысы болды екен? Жаңылмасам, мен сырласатын әдебиетші әйелдер үшеу-төртеу.
– Келесі кездескенде айтамын, айналайын. Бәрін бірден біліп алсаңыз, қызықсыз боп қалуымыз мүмкін. Қорқамыз.
– Е-е! Қорқа-қорқа сөйлейтініңіз, ұяла-ұяла жазатыныңыз бұрыннан аян, ағай.
– Апырай-а?! Құрттыңыз ғой тіпті. Хұсни ханым хақында батылырақ жазбаққа жәрдемдессеңіз.
– Ол біздің қолдан келе қояр ма екен?
– Сіздің қолыңыздан бәрі келетін сияқты.
– Ойпырай-а-а? – деп селк етті. Қатқылдау қарады.
Біз артық айтқанымызды кештеу аңғардық. Өкіндік.
– Бұл сөзіңізді қалай қабылдайық? – деді Хұсниыңыз шынымен-ақ сынай көз қиықтап. – Қалжыңға қосып жіберсек, жұтып қоюға болар. Әзіл ретінде әдемі. Әйтпесе, қиындау ғой, ағай…
– Кешіріңіз-кешіріңіз, айналайын! Кешігіп тіл тістедік. Тіліміздің ұшы кесілді-ау. Кешіріңізші…
Ол сәл-пәл жұмсарғандай болған. Көп кешікпей, күлімсіреген.
– Терлеп кеттіңіз. Ғафу өтінгеніңіз шын екен. Жарайды, қайғырмаңыз, – деді қоңырау даусындай сыңғыр үніне қағытпа әуен үстеп.
Үнсіз қалғанбыз. Біз. Жуып-шаймақ ыңғайсыз. Мына жасымызда. Осы жағдайымызда. Хұсни ханымыңыз соның баршасын біліп келе жатты. Өзін-өзі өзгертті. Қиыла қарап, наздана күлді. Ш. шаһары тұтас тамылжығандай. Түгел ерігендей.
– Ағай, біздің қолдан бірдеңелер келер деп сенсеңіз, ертең кешке қарай кездесейік. Жұмыстан кейін екі-үш сағат кешігіп қайтқанымды кешіріп үйренген.
– Кім?
– Күйеуім және бала-шағам. – Қолын ұсынған. Ол. Қалбалақ қағып қысқанбыз. Біз.
– Телефондар түгел бар. Дедіңіз. Өзіңіз.
– Бар-бар. Кездескенше! – дедік күрсініп.
– Ертеңге дейін, – деді ол. – Тұнжырамаңызшы, ағай.
Тұнжыр еместей едік. Солай сезіліппіз дә. Хұсни ханымыңызға. Амал нешік.
(Жалғасы бар)
