ҰЛЖАННЫҢ ЖЕҢІСІ

Аяғы-аяғына тимей зуылдап келе жатқан кішкентай Ұлжан ашулы. Жайшылықта жайдары, көңілді жүретін оның мұнысы қалай? Ызадан булыққан қызды, әгәрәки біреу-міреу тоқтатып, «Не болды балақай?» десе, жылап жіберерліктей халде болатын.

Кінә өзінен. Сабақ соңында қатарлас қазақ сыныбындағы қыздар мұғалімдер бөлмесінің алдында оңашаланып тұр екен. Көрші Тұрсынгүл де солардың арасында.

— Мен бүгін сенімен қайтпаймын, — деді ол. — Өзің кете бер.

— Неге?

— Тәуелсіздік мерекесіне дайындаламыз.

— Ән айтасыңдар ма сонда?

— Иә, ән айтамыз, би билейміз.

— Маған да қатысуға бола ма? — деді Ұлжан.

— Ол жағын білмеймін. Бұл біздің сынып оқушыларының іс-шарасы ғой.

Қос құрбының әңгімелерін естіген Ләзиза есімді қыз қастарына келіп:

— Болмайды, — деді Ұлжанға қарап. — Бұл іс-шарада тек қазақ тіліндегі әндер орындалады. Оқылатын тақпақ, өлеңдер де мемлекеттік тілде. Ал сенің қазақшаң нашар! Ойқы-шойқы! Өзің қазақ бола тұрып, орыс сыныбында оқисың!

Ұлжан ұялғаннан жауап қайтара алмады. Бір жағынан Ләзизаның айтқаны шындық. Тілін тістеп, тез бұрылды да шығар есікке беттеді. Үйге келе сала «өшін» анасынан алды.

— Мама, неге мені орыс сыныбына бергенсіңдер?

— Не болды ботам? Тыныштық па?

— Неге олай еттіңдер?

— Орыс тілінің абырой-беделі биік қой деп, әкең екеуміз ақылдасып, беріп едік. Онда тұрған не бар?

— Мәселе сонда, мама! Мен ертеңнен бастап орыс сыныбында оқымаймын! Қазақ сыныбына ауыстырыңдар!

— Оның реті қалай болар екен?! Нашар сөйлегеніңмен, нан сұрап жейтін қазақшаң бар. Неге соншама бүліндің?! Әлде, біреу ренжітті ме?

— Жоқ, — деді бірбеткей Ұлжан алған бетінен қайтпайтынын аңдатып. — Мен бәрібір қазақ сыныбына ауысамын.

Ұлжан дегенінде тұрды. Әкесін мектепке ертіп әкеліп, директорға жолықтырды. Мектеп басшысы арнайы комиссия құрды. Ұлжанның қазақшасын тексерді. Ақыры ынта-ықыласын ескеріп, оны тура Тұрсынгүл құрбысының сыныбына ауыстырды.

Өзі сол күннен бастап қазақ тілін жанын салып үйрене бастады. Үйдегі ертегі кітаптарын ерінбей-жалықпай оқыды. «Керек кітап» атты өлеңдер жинағынан, ақын Өтепберген Ақыпбекұлының «Тәуелсіздік — Бақ туы» деген өлеңін жаттады.

...Мерекелік кешке мектеп директоры мен мұғалімдер, ата-аналар мен оқушылар қатысты. Тақпақ айту кезегі үшінші сынып оқушысы Ұлжанға келгенде, жүзі бал-бұл жайнаған сүйкімді сары қыз мүдірместен тақылдай жөнелді:

— Тәуелсіздік —
Бақ-Туын
Қолға ұстаған сәт бүгін.
Ақсарбас қой — құрбандық,
Болсын дәйім шат күнім!
Болашаққа серпін нық,
Көкке атады бөркін жұрт.
Тәуелсіздік — ынтымақ,
Тәуелісіздік — еркіндік.
Қыста келген бақыт бұл,
Қыспай берген жақұт, нұр.
Аппақ қардай пейілін
Әлемге,
Елім шашып тұр!..

Бәрі ду қол шапалақтады. Ұлжанның көзі анасына түсіп еді, ол төмен қарап отыр екен. Жүгіріп барып анасын құшақтай алды. Анасы бірден көңілденіп: «Жарайсың, қызым! Сен жеңіске жеттің!» деді құлағына сыбырлап.

БАҒЫҢ НҰРЛАНСЫН, БАЛАМ!

Әбуталап кәрияның қалаға қоныс аударғанына көп бола қойған жоқ. Ауылдағыдай емес, мұндағы тірлік арсы-гүрсі, қым-қуыт па дейсің. Көп қабатты үйдің тұрғындары таңертемен жұмыстарына кетеді. Кешке қарай оралысымен үйді-үйлеріне кіріп, есіктерін тарс бекітіп, қайтып көріне қоймайды. Көлеңке ұзарып, іңір қараңғылығы қоюланғанша есік алдындағы ағаш орындықтардың біріне жайғасып жан-жағына қарап отырады. Бұл жерде де немерелерін ойнатқан бірді-екілі кемпір-шалдан өзге ешкім көзге шалынбайды.

Біраздан байқап жүр, бұлар тұратын екінші қабаттағы қарама-қарсы пәтердегі кішкентай ұл кәрияның қасынан үндемей өте шығады. Өзі пысық бала сияқты. Тап-тұйнақтай киініп, қоңыр сөмкесін арқалап тымпың-тымпың кетіп бара жатқанымен, үлкен адаммен сәлемдесуді білмейді. Кіп-кішкентай болып, ол да асығыс.

Күн бесінге таяған мезгіл. Асыға адымдап қасынан өте берген ұлды кәрия тоқтатты.

— Әй, балам кішкене аялдашы!

Кішкентай ұл кідірді.

— Атың кім?

— Асхат.

— Қай сыныпта оқисың?

— Төртіншіде.

— Сабағың қалай?

— Жақсы.

— Бестік бағаларың көп пе?

— Ия, ата! Бір сабақтан төртім бар.

— Әке-шешең үлкен кісімен амандас деп айтпай ма?

— Айтады.

— Ендеше, неге амандаспайсың?!

Асхат жауап қайтармады. Басын төмен тұқыртып тұрып қалды.

— Жә, қысылма! Онда былай етейік. Сен осы жерде тұр, мен үйден шығып келе жатайын. Мені көргенде Ассалаумағалейкум деп даусыңды шығарыңқырап амандас, жарай ма?

— Жарайды.

Кәрия подьезге еніп, ұзамай қайыра шықты. Оны көрген Асхат:

— Ассалаумағалейкум, ата! — деді дауыстап.

— Уағалейкумассалам! Өркенің өссін шырағым! — деді кәрия.

Әбуталап ата бұл жаттығуын ерінбей бес рет қайталады.

Арада үш күн өтті. Әбуталап ақсақал есік алдында отырған. Әкесіне еріп есік алдына шыққан Асхат кәрияны көре сала:

— Ассалаумағалейкум, ата! — деді жүгіріп келіп.

— Айналайын, үлкен жігіт бол! — деді ата риза пейілмен.

— Сіз туралы естігем, - деді Асхаттың әкесі. — Сыртыңыздан жақсы білеміз. Өзім де танысайын деп жүр едім.

— Оқасы жоқ шырағым! Танысын, танымасын жасы кіші адамдардың, оның ішінде балалардың үлкен кісіге сәлем беруі — адамгершілік! Ізет — ілтипат! Осыны естеріңде ұстаңдар! Ал, Асхат құлыншақ, қолыңды жай, бата берейін!

— Асхат пен әкесі қолдарын жайды.

— Жортқанда, балам жолың болсын!
Өмір жасың ұзақ болсын!
Қатарыңнан озған өрен бол,
Теңіздейін терең бол!
Ақылың ассын,
Ықыласың тассын!
Сағың сынбасын,
Бағың нұрлансын!
Аллаһуәкбар!
Әумин!

Содан бастап Асхат үлкен кісілерді көрсе сәлемдесіп жүретін болды.

ӘБЕСТІК

Олжастың қалаға сапарлап кеткенін пайдаланған Жандос, ағасының үш кішкентай қобдиша асығы мен екі құлжа сақасын ұтқызып, ойыннан шаршап келіп отырған. Қалай болды өзі? Түсінбей дал... Асықты тәп-тәуір ойнайтын. Әлде, рұқсатсыз алған соң солай болды ма? «Рұқсатсыз алу?..» Ол ұрлық қой? «Жоқ, ұрлық емес, — деді қалқан құлақ қара бала. — Олжас маған бөтен емес... Туған ағам... Әрі, ол асықтарды ойнау үшін жинадық қой!..» Жандос ойланды. Қандай амал бар? Әуелгі ниеті Олжасты қуантып, көп-көп асық ұтпақшы еді, ол жоспары іске аспады. Кешелі бері екі жүздей асықтан айрылып отыр. Екі жүз асық... Аз емес...

Жандосқа бұл ісі ұнамады. Өзіне-өзі ренжіп, ұнжырғасы түсті. Қалайша ұтылды? Әлде, асық ойнаған балалар, өзінен үлкен болған соң жеңілді ме? Жылағысы келді. Көңілсіз, мең-зең отырып қалғанымен, жылай алмады. Көздің жасы да оңайшылықпен шықпайды екен-ау... «Қалай болғанда да менікі дұрыс емес, — деп уайымдап жүрді ол кешке шейін. — Қателік жібердім...»

Жандос ертеңінде достарымен жидек теруге ауылдан ұзап, Талдыбұлақ сайына кетті де, асық жайлы ұмытып үлгерді...

Бір аптадан соң оралған Олжас, ауладағы балалардың қолынан өзінің екі сақасын көріп, жағдайды біліп, үйге келе сала Жандосты іздеді. Інісі атасының қасында әңгіме тыңдап отыр. Моп-момын, тәртіпті бола қалыпты. «Бәрін бүлдіріп, түк білмегендей, тымпиып отыруын қарашы...»

— Сен менің сақаларым мен асықтарымды ұтқызып жіберіпсің ғой,— Олжас әй-шайға қарамастан, Жандосты құлақ шекеден қонжитты.

Аңдаусызда таяқ жеген қара бала, алашаның үстіне құлай кетіп, айқайға басып жылады. Кереует үстінде көзі жұмулы домаланып ұйқыда жатқан ақ мысық, Жандостың дауысын естіп, елең етіп басын көтеріп алды. Өксіп жылап жатқан Жандостың қасына жетіп, Олжасқа бір, балалардың атасына бір, кезек-кезек қарай берді. Көзінен баланы аяғаны көрініп тұр. Неге ұрды дейтіндей...

— Балам Олжас! Бұның не? Сенде ана ақ мысықтай да ақыл жоқ екен! Қарашы, мысық екеш мысық та, Жандосқа жаны ашып, араша түсіп жатыр. Асыққа бола, өзіңнен жеті жас кіші ініңе қол көтеруің дұрыс па? — деді атасы кейіп.

Олжас атасынан мұндай уәжді күтпесе керек. Ақ мысықтың жанашырлығына қайран қалды. Өзінің ашу үстінде әбестік жасағанын білді.