Малларме

Бір кісінің жылқысы жоғалған. Өткен желтоқсанда жоғалған жылқылар Қазы ауылының Борлы көлінен мұз болып қатып қалған күйінде табылыпты. Бұл ақпарат газетімізде жарияланды. Жылқы деген жел емес пе еді, түздің желі тұлпар емес пе еді, ол еркіндіктің символы еді, соның мұз құрсауында қалуы жан түршіктірген-ді. Ойландырған. Өмір, адам өмірі жайлы.

Стефан Малларменің «Аққуының» да азабы мен қасіреті – осы. Адамдар маңайынан аулақ кеткен, аласталғандай, адырам қалған тастанды көлде аққуды мұз құрсап, байлап тастаған. Мұзды қанатымен қақ жарып, қайта ұшып кетердей қауқар қайда, қайрат қайда, құс тұтқынға айналған.

Аласұрып, азап кешкен құс өзінің арманындағы таңғажайып мекен жайлы ойланады, ал бұл дүние құс арманында жаратылған мекенді жаратпаған. Әлем ессіздігінің шырмауында қалған елестей, ұлы өнердің елесіндей, естанды халде қайда емінеді, кімге ұмсынады? Оның құрбандығын кім біледі? Кімге қажет еді?

Малларме осы бір символ арқылы өзінің азапты ақындық тағдырын, текке өткен адамдық ғұмырын суреттейтіндей. «Қарғысқа ұшыраған ақындар» санатындағы Стефанның өлеңде де бірден түсінілуі, қабылдануы оңай болған жоқ. Оны тым күрделі, тіпті түсініксіз деп тапқандар аз болған жоқ. Стефан Малларменің француз тілінде жазылған өлеңдерін түсіну үшін қайта француз тіліне аудару керек деген замандастары. Көбісі, тіпті «мағынасыздық» деп таныған.

Ал Малларме өз әлемінде бәрінен бас тартқысы келген декаденттік рухта еркіндік ұранын шырқағысы келеді. Мұз құрсауындағы аққудай. Айдын – оның өмір сүрер кеңістігі, бірақ сол су – еркіндігінің белгісі, мұзға айналғанда құлдығының белгісі болып шыға келді. Бар болғаны күй өзгерді. Көңіл күйі секілді. Дәуірдің, қоғамның, замандастарының.

Тютчев

Тютчев – ойлы, данышпан ақын. Сондықтан да болар, Толстойдың үйіне келген меймандарының бәрінен «Сіз Тютчевті оқыдыңыз ба?» деп сұрайтыны. Оқымаса, оқып беруге тұра ұмтылатыны.

Оның «Аққуы» – шын мәнінде таңғажайып өлең. Тютчевше, аққу ұшатын биіктік бар. Ал оның арғы жағында қыран ұшатын кеңістік бар. Тәкаппар, өр қыран, жай отын жанай ұшқан, жұмылмас көзімен күннің нұрын жұтқан. Ақын сол қыран биігіне емес, аққу биігіне тамсанады, қызыға қарайды. Аққудан тазалық пен күнәсіздікті көреді. Қыран биігінен суықтық пен жанкештілікті, аққу биігінен жылылық пен мейірімді сезінетіндей.

Ақынның өмірін зерттеушілер, бұл өлең жазылардан жыл бұрын қаза болған ақынның жарына арналған деп топшылайды. 1837 жылы ақын әйелін үш қызымен бірге алып, кемемен отбасылық саяхатқа шығады. Кеме суға кетеді. Құдайдың құдіретімен аман қалса да, адал жары содан кейін айыға алмай, ақыры қаза табады. Ақын аққу бейнесі арқылы – әйелінің жан күйін, қыран арқылы өз тағдырын беріп отыр деген тұжырым бар. Алайда өлең ол оқиғадан ертерек жазылған деген де пікір жоқ емес.

Ал өлеңнің өзі болса биіктік жайлы ойға жетелейді. Әр адамның өз биігі бар, шырқап шығар шыңы бар. Жеткен, жел көтерген жеріне дейін барады деп ойлаймыз ғой. Тютчевтің «Аққуы» «саған қай биік керек?» деген ойға салады. Жетуін жетерсің, жеткізер, бірақ ол сенің жаның қалайтын биік пе? Ол биікте өзіңді өз әлеміңде тұрғандай сезіне аласың ба? Мейлі ол дүние биігі, қызмет биігі, қалау мен аңсар биігі болсын.

Рильке

Райнер Мария Рилькенің «Аққуы» – символизм жалауындай, ал жалау әрқашан жүрек болған. Адамдар жалау көтеріп шыққанда, жүректерін көтеріп шығады емес пе?!. Ұлы жүректер байраққа айналады. Себебі олар ешқашан түспейді. Түскендері, алаңдарда тапталып жатады.

Рильке «Аққуы» жаныңды езіп жіберердей ауыртады. Сонша нәзіктігімен, сонша сұлулығымен, сонша қорғансыздығымен әрі асқақтығымен.

Менің қабылдауымда, бұл өлең жалпы шығармашылық адамының, жалқы алсақ, ақынның тағдыры жайлы. Оның өмір сүруге бейімсіздігі аққудың ебедейсіз жүрісі арқылы беріліп отыр. Аққудың жүрісі әрі күлкілі, әрі аянышты. Оған сол жүріс азаппен берілетіндей сезіледі. Мәжбүрлік пен мұқтаждық, ырықсыздық пен ыңғайсыздық. Өйткені аққу жүру үшін жаралмаған. Жанын жаралайтын әрбір дүниені сол жүріспен көктей өтуі тиіс. Шығармашылық адамы да өнер үшін, өнерден өзгесі – ауыр. Қарапайым пендешілік өнер адамы атынан жасалған кезде, сонша бір ұсқынсыздыққа айналады. Дүние аққудың жүру үшін жаралмағанын біле тұра оны жүруге мәжбүрлейді. Сол мұқтаждық пен мәжбүрліктің салдарынан қаншама шығармашылық адамының көл маңындағы батпақта ізі жатыр. Батпақтап қалғаны қаншама. Бұл – өмір.

Ал өлім ше? Аққулардың көлге қонған сәтін көрдіңіз бе, су бетіне таянып келгенде қанатын сабалап, қорғаншақтап, шулап, су бетін қос құлаштай сызып келіп қонады. Топ етіп тапжылмас орынға түсе қала алмайды. Құстың жүрексіне келіп қонған сәтін Рильке өліммен бетпе-бет келу деп таниды. Ал көл болса, құсты сондай бір мейіріммен, махаббатпен аялай қабылдайды. Айдынына қонған аққу патшадай паң, тәкаппар, еркін де азат қалыппен әрі қарай жылжып кете барады.

Бұл – өнердің, шығармашылықтың мәңгілігі. Көлшік жағалап көнбістікпен күн кешкенше өлімдей үрейлі болса да айдынға – шығарма-шылық кеңістігіне бас қой дейтіндей. Мәңгілік қозғалыс, ақиқат қозғалыс – айдында. Бұл – Рильке әлемі.

Мұқағали

Мақатаев «Аққулар ұйықтағанда» поэмасын 1972 жылы жазды. Ол туралы өзі «Айналасы бір жетіде «Аққулар ұйықтағанда», «Қырандар, хош болыңдар» жазылды» дейді. Қызық, тағы да аққулар мен қырандар. Қатар жазылған. Тақырыпты айтамын.

Наурыздың 17-сі күні осы поэмасын Ғабит Мүсіреповке оқып бергенін жазады күнделігінде. «Аққулар ұйықтағандаға» тебіреніп пікір айтты, сүйсініп қалды. Мен ыңғайсыздандым, онымды түйе қойды да, қоя қойды. Өлеңдер оқыдым. Кетерде маған қалам сыйлады (алтын қалам)». Толстойдың Тютчевті жақсы көргені секілді, Мүсірепов пен Мұқанов та Мұқағалиға қамқор болғандай, ақын да сырын ашар сенер кісім деп соларды жақын тұтқандай. Үлкен жазушылардың өз ақыны болары, сол ақынға ықыласы ауып, мейірі түсері де қызық.

Мұқағали «Аққуы» – қасиет, ел мен жердің қасиеті. Ақын жанының қасиеті. Алайда поэма эпилогындағы екі жол адамды ойға салады:

«Қиын екен, қимасың екі бірдей,

Көз алдыңда ғайып боп жоғалғаны...».

Осы екі жолды оқығанда жыл бұрын Майгүлдің қаза болғанын, осы жағдайдың ақынды өзгерткенін ойлайсың. Өмір басындағы тұңғышы – Ләззаттың шетінеуі... Майгүлдің қазасы Мұқағалиды мың жылға қартайтып жібергендей, мыңжылдықтың мұңын мойнына тұмар етіп тағып бергендей, жүрегін осып түскен қара, қанды жолақтай болды. Анасы Нағиманның айтуынша, Мұқағали осы сәттен кейін мүлдем өзгеріп сала берген. Еңсесін бір көтертпейтін ойлар, бауырын езіп жіберердей сағыныш, өзекке балқыған темір құйғандай өкініш оны шынында да өзгертті. Сағыныштың түсін сары дейді. Сарғайған жапырақтай сарыала күздің сипаты емес ол. Ол бауырға жабысқан дерттей, кісіні сарғайтып жіберер құса еді. Жабығу мен торығу, жаңылу мен адасу, ашыну мен аласұру, оның өмірін өзгерткен, оның мінез-құлқын өзгерткен барлық сезімдердің басында осы құса тұрғандай. «Аққу – бала» дегені де Майгүл ме екен... ажалға араша бола алмағаны, аман алып қала алмағаны ма екен?.. Ақынның оралмаған аққулары.