(Этнографиялық эссе) 

 

Жылқы жайлы жыр-баянымды тағы бір сүзгіден өткізген соң өзіме өзім риза кейіпте үйден шықтым. Мал өріске, бала ойынға кетіп, таңертеңгілік абыр-сабыр сабырлай қалған «сиыр сәске».

Биебау жақтан соққан самал жел саумал иісін әкеледі. Үлкен үйден қымыз ішкім келіп солай қарай бұрыла бергенімде отаудың белдеуінде байлаулы тұрған немере інімнің кер дөненіне көзім түсті. Әудем жердегі «Әулие сайдың» бойын өрлей біраз сейілдеп, қағаз бен қаламнан да, қара-құра адамнан да оңаша, бір сағат та болса өзіммен өзім болғым келіп кер дөненнің арқасына қондым.

Бұрындары биебау басына жылқы қайыруға, ауыл арасындағы ұсақ-түйек шаруаға аяқ ылау етіп жүретін кер дөненге бұрын тақым артып көрмеп едім. Енді байқадым, әжептәуір елпек жануар екен. Үстіндегі адамның емеурінін тақым қағысынан, дізгін тартысынан сезетін қағылездігі керемет!

«Жылқы үстінің желі бар» деген рас. Кер дөненнің лекіген аяңы көңілімді өсіріп, көптен жырақтап кеткен жел сезімді оятты ма, кім білсін, «тымақты алшы кигізгендей» аяңды місе тұтпай сар желіске ауыстым. Бір қолым тізгінде, келесі қолымда қамшы орнына шумақтай ұстаған қыл шылбыр. Сай аңғарынан қарсы ескен, қырмызы қырдың жұпар иісі аңқыған саумал желге кеудемді тостым. Ол – көкірек сарайымның кең қақпасын қақырата ашып, алпыс екі тамырымды қуалай жүгірді. Мен, әсілі, бір ғажайып ғаламның құшағына енгендеймін. Керемет! Керемет! Ойхой, шіркін, кең дүние-ай! Сайран деп, Серуен деп осыны айт!

Кенет... өкпе тұсымдағы кереге тастың кенересінен:

– Тоқта, балам! Аялда, сәл! – деген дауыс естілді. Кер дөненнің тізгінін шұғыл тарта беріп жалт қарасам... Аса таяғына сүйеніп... Абызым тұр! Ат басын тежеп, жерге түсіп сәлем бергенімше:

– Жарайды, ұлым! Желпініп бір желге шыққан екенсің. Астыңа мінген атың да жарасып тұр. Жас балалар жасытып, бабын кетіріп жүргені болмаса жай бір жабы емес, бұл! Сен де соны сезгендей кемсінбей-ақ бұт артыпсың, бұған. Жылқы да адам мінездес әрі сезімтал, ақылды жануар ғой. Сөз ұғатын адамның алдында бар сырыңды ақтарып, шырмауық шеріңді тарқатып алатын бір кез болады. Жылқы баласы да сол секілді, қасиетін танып, қадірін білетін адамның тақымына толған сәтте аруақтанып, ажаттанып, бар өнерін шығара ғажаптанып кетеді. Кер дөнен бүгін саған разы, ал саған Абыз бабаң разы! Бірақ, бір аңқаулығыңа көңілім толыңқырамай тұр! – деді, сынай қарап.

Ақ сақалы күндік жерден көз тартып, екі қырдың астынан еңсегей бойлы тұлғасы жанарыма оттай басылатын Абызымды қапелімде байқамай бейбастақтық жасағаныма, соның салдарынан сәлем де бере алмағаныма қысылып тұрған маған киелімнің соңғы сөзі – кеудеме қадалған көк жебедей әсер етті. Берекем кетіп, абың-гүбің аттан түскен бойы үн-түнсіз, көзіммен жер шұқып тұрып қалғам...

– Түсініп тұрмын, халіңді! Соншама бір айыпты жандай абыржитын дәнеме жоқ, бүлініп кеткен! Көтер басыңды! Тікте еңсеңді! Бері кел! Бас аяғыңды, батылырақ!

Абызымның бәсең үнмен айтқанының өзін бұйрықтай сезінген мен әу баста абдырап қалсам да қатаң болса да мейірімге толы әмірін естіп, бұрынғы дағдым бойынша сәл серпілдім.

Сандықтастың саясындағы жасаңға жайғасқан Абызымның жанына тізе бүге беріп:

– Нені бүлдірдім, Баба?! – деп басымды игем.

– Тыңдай білсең аяйын ба тілімді,

Миың болса түсінерсің мініңді! – деп аппақ сақалын уыстай сауған Абызым алақанын иығыма қойып күңгірлей күлді. – Қазақта бір сөз бар, балам, «Жаяуға садақ жараспайды, аттыға таяқ жараспайды» дейтін. Ендеше, ат үстіне шыққан үлкенге де, кішіге де Қамшысыз құл қол жүрген жараспайды! Әсіресе, өзің секілді жалыны қайтпаған жас жігітке!

Атта қамшы болмаса шолақтайсың,

Тепкіленіп, итеңдеп алақтайсың.

Қамшың болса қолыңда – маңайыңа,

Ит түгіл қасқырды да жолатпайсың! –  дейтін қара өлеңнің қасиетіне түсінсең Қамшының да құдіретін ұғуға ұмтылар едің, балам.

– Алдияр, Абызым! – дедім, дауысым шыр-шыр етіп. – Айыптымын, алдыңда! Сол айыбымның мысқалдай болса да өтеуі болар ма екен, бір шумақ қара өлеңді мен де еске түсіріп көрейін.

Атта қамшы болмаса қолға ұстаған,

Жүрмес – жуас жабы да көнбіс, саған.

Ата-бабам – біреу жөн сұрай қалса,

Ат үстінен қамшымен жол нұсқаған. –  деуші еді ғой.

– Әне, солай! Осыны әрдайым есіңе тұт! Ендігәрі жабы мінсең де қамшысыз құр қол жол шекпе, қамшы орнына қыл шылбырдың ұшын шолтыраңдатпа! Ол – әуелі өзіңе сын, онан соң ауылыңа, түп тегіңе сын, әрі астыңдағы атыңды, ер қанаты арғымақты қорлау болмақ! «Әйелдің құты – аяқта, еркектің құты – қамшыда» деп, ата-бабаң қамшыны ер азаматқа бақ пен ырыс дарытар киеліге санаған жоқ па! Қамшысыз құр қол жүру ер жігіттің құнын түсіріп, құтын қашырады. Сені сыртыңнан көріп-ақ ау-жайыңды біліп, сыр-сыпатыңды айна-қатесіз бейнелейтін «Салт атты, сабау қамшылы», «Ит мініп, ирек қамшылаған», «Құйрығынан басқа қамшысы, көлеңкесінен басқа досы жоқ» деген дана сөздер де сол бабаларыңнан қалған.

– Қамшының әдемісін, қастерлісін бұрынғы сал-серілер, әнші-күйші, ақын-жыраулар ұстаған тәрізді ғой, Баба! Қара өлеңде де: «Қолымда бір қамшым бар алтындаған, Кей жаман ұстай алмай қалтылдаған», «бунақтаған», «бүлдіргелі», «шажамайлы», «шегесі жез», «шашақталған», «тобылғы сап» деп басталатын шумақтар көп. Осының өзі-ақ, Сіз айтқандай, қамшы ұстаудың  өзі ер жігітке әрі сын, әрі сән, әрі жігіттің хал-күйінен хабар берер бір өлшем болатынын аңғартса керек деп ойлаймын.

– Оның да рас, балам! Қазақтың байырғы қағидасы бойынша кәмелетке толған әр ұлдан бастап үлкен-кіші, әйел-еркектің бәрі де атқа қонған кезде қолына өзіне лайық қамшы ұстауға міндетті. – деп сәл ойланған Абызым, кәрі жанарына әрлі күлкі ұялата жүзіме қарады да тамағын бір қырнады. – Әлгі «қара өлең» дегеннен шығады. Бір ауылдың тілеуінде қыз бен жігіт айтысып отырды, ертеректе. Сонда жас жігіт сөз орайында:

– Қолымда бір қамшым бар күмістеген,

Дейді, жұрт: «Сонша әсемдеп кім істеген?!».

Кей жаман сырын бермей сылаңдайды,

Мысықтай, жұрт көзінше, түк ішпеген. –  деді.

Сонда, жігітті сүріндіру үшін аузынан шыққан әр сөзін аңдып отырған қыз:

– Кей жаман сылаңдайды сырын бермей,

Ақынға кезігіп пе ең бұрын, мендей?!

«Қолымда қамшы бар...» деп мақтанасың,

Отырмын бағанадан түгін көрмей?! –  деп сап етті.

Қу қыз сөз қиысын қуып, құр қол екенін кәперінен шығарып алған албырт жігітті сүріндірер тұсым осы десе керек. Бірақ, жігіт те алғыр екен. Табан астында тапқырлық танытып:

– Көкжардың қамшым қалды қабағында,

Сенерсің бұл сөзімнің адалына.

Қамшымды я табармын, я таппаспын,

Дәл бүгін сендей ару табармын ба?! –  деп, бар салмақты қыздың өзіне аудара салды. Егер сол жерде жүйелі сөз таппаса қамшысы жоқ құр қол жігіт оңбай ұтылар еді, қыздан. Өйткені, Қамшысыздық – ер жігітке намыс. Жігіт өлең таппай ұтылмайды, тек намыстан ұтылады, мұндайда!

– Шынында да шеберлік танытқан екен! – дедім мен, сүйсініп. – Алдияр Абызым: «Сол жігіттің орнында мен болсам қайтер едім?» деп ойладым, жәңе. Сонда ойыма:

– Өлеңім қамшымменен абысынды,

Қамшымның ит ұрам деп сабы сынды.

Өзіңмен кездесе алмай жүруші едім,

Сырласып бүгін тойда көңілім тынды. – деген қара өлең шумағы оралды.

– Ия, осылай жауап беруге де болар еді, әлгі жігіт. Алайда, бұл сенің өзің қиыстырған тың өлең емес, ел арасына ежелден таралып кеткен жаттанды шумақ. Ендеше, дәл қазір сен бұл жауабыңмен қарсыласыңды бір сөзіңе де сендіре алмайсың. Қыздың ұпайы артық, сен ұтыласың!

Абызым ақ сақалы толқындай дірілдеп аз уақыт үнсіз отырды да:

– Қамшының құнын тек осымен ғана бағаласаң – ең бергісі балалығың, әйтпесе, көңіліңе келмесін, надандығың болар еді, балам! – деді де...

 

ҚАМШЫ ТУРАЛЫ БІР ТОЛҒАУ БАСТАДЫ.

 

– Қамшы! Кәдімгі қарапайым Қамшы! Ия, «Осы қамшыда тұрған нендей сыр, қандай құпия бар?!» дейсің ғой. Болғанда қандай! Сенбесең тыңдап көр! Құлағыңды сал, зейін қой! Өрем жеткенше әңгімелеп көрейін, балам!

Ат жалын тартып мініп, арғымақтың аруақты арқасына шыққан күннен бастап қолына қамшы ұстау – қыр қазағының қанына сіңген салты.

Алыс сапарға аттанса да, ауыл арасында жүрсе де, той-думанға араласса да қамшысыз болса құр қол жандай сезініп, өзін өзі қор тұтып, дәрменсіздікке бой алдырып өбектеп қалатыны содан. Қамшысыз атқа мінген азаматтың өзгелерге «ит мініп ирек қамшылағандай» оғаш көрінетіні, құрбы-құрдастары да қалжыңмен қағытып, әзілмен әлегін шығарып, намысына тиетіні бар. Өйткені, қамшысыз атқа мінуді – арғымақты қорлау деп санаған, қазағым!

– Бөрілі таудан аспаған,

Бедеуге қамшы баспаған,

Алысқа сапар шекпеген –

Ат қадірін білмейді! – деген Досбол шешеннің сөзінен де – аңлап қарап астарына үңілген жан, «жортып жүріп жер таныған, кезіп жүріп ел таныған» қай азамат та астындағы арғымағын қандай қадірлесе қолындағы қамшысын да соншалықты қастерлейтінін меңзеген ишараны ұғынары анық.

Қамшыға деген мұндай ілтипаттың төркінін жеке адамнан іздесең қателескенің, жалпы ұлттық қасиеттен іздесең зерделілік танытқаның, қазақтың қаншама асыл қазыналарының қатпар-қатпар сырына үңіле білгенің. Өйткені, қазақ қамшыны – тақымына басқан жабысы мен жорғасын, шабаны мен жүйрігін жүргізу үшін, немесе, сән-салтанат үшін ғана қажеттенбеген.

Ұлттық асыл қасиеттердің көбінен көз жазып, қымбат қазыналардың қақпағын жауып алған бүгінгі сендер үшін жай бір тұтыныс құралы секілді көрінгенімен қамшының өзі бабаларыңның, аталарыңның қатқабат сырға толы киелі мүлкі болған!

Түсі қашып түн қатқан, шалғайды шарлап түз кезген, жан алып жан беріскен жортуыл мен жорықты әз басынан көп кешкен қазақтың – жауына жұмсар қаруы да, жан жарасын жазар даруы да, дұшпанына көрсетер сесі де, досына ұсынар үлкен сыйы да, алыстағы ағайын мен алашқа жолдар сәлемдемесі мен сәлем хаты да – осы Қамшы!

Астарлап сөйлеп ақылға тоқтайтын, сылдыр сөзбен емес сырға толы көзбен ұғысатын қазақтың үнсіз көрсетер мезіреті мен ишарасын жүректерге жеткізетін де – осы Қамшы!

Егер, жаныңдағы адамның алдына Қамшыңды тастасаң – «Дауласуға дайынмын, жауласуға қайылмын!» дегенің.

Егер, Қамшыңды екі бүктей ұстап қарсыңдағы адамды нұсқасаң – зәбір көрсеткенің, зәһар шашқаның!

Егер, Қамшыңды екі бүктеп қонышыңа тыға ентелей келіп тізе бүксең – сөзге келмей сабаласуға, жөнге келмей жағаласуға әзір екеніңнің белгісі!

Мұның бәрін де қарсы жақ айтпай ұғып, астарлап қана жауабын берер.

Дауласам десе дәтке келмей қамшысын тастар, алдыңа!

Жауласам десе жарағын сайлар, жақ ашпай!

Зәбір көрсеткеніңді ұқса – істің мәніне қарай әрекет жасап, жөніне қарай жұбап бермек! Зәбірің орынды болса – үнсіз ұғысып, ат-шапан айыбын берер мәрттігі бар, орынсыз болса – орныңнан тұрмастай ғып зекіп тастайды, өзіңді айыпқа кесіп тастайды.

Зәһар шашсаң – қарсы алдыңнан қаһар шақырудан қаймықпайды! Мұндайда мәніске жығылып мәмлеге келмесең – іс насырға шабар, қамшыңның сабы, өзіңнің сағың сынар!

Қай ауылға барсаң да, қай үйге енсең де – қамшыңды босағада қалдыр. Ол – сенің бейуаз жолаушы, бейбіт қонақ екеніңді танытады.

Егер қамшыңды төрге алып шықсаң, отырғанда тізеңнің астына басып немесе белбеуіңе қыстырсаң – ол үйден қауіп күткенің, үрей шақырып, үй адамдарына сенбестік білдіргенің! Ойыңның арамдығын, әсіре сақтығыңды айтпай-ақ әшкерелегенің!

Қонағының бұйымтайын – әбден жайланып күтілген соң, аттанарда ғана сұрайтын қазақ ондай қылық танытқан қонағының көкейін толық танып, анық болжай алмаса – дастарханын жая бере-ақ жөн сұрайды. Егер, төрге қамшы алып шығуыңның мәні үй иесіне мәлім болса – не бітіспестігін танытады, не бәтуа сөзге жол ашады.

Онда да екі түрлі ишара бар:

Берген сәлемді сүлесоқ қабылдап, ас-суын немкеттілеу ұсынса: «Бізге сенбегенің жөн. Екеуіміз ешқашан елдеспейміз» дегендік. Егер, кішкентай балаларының бірін шақырып:

–Қонақтың қамшысын орнына қойыңдар! – десе,
«Белдескенді қойып елдесейік, сенбестікті тастап дос құшағымызды ашайық!» деген ишара. Ендігі сөздің салмағы қонаққа ғана байланысты. Тізесінің астынан немесе белбеуінен қамшысын суырып, алдына келіп иілген балаға ұсынса –райласқаны. Арадағы өкпе-реніш шайылып, сенбестік тұманы айығып кеткені сол!

Осы түсіністіктің түп белгісі ретінде олар қамшыларын алмасатын да сәттер болады. Демек, екіжарды болып екі тарапқа тартқан Ер мен Елді елдестірудегі Қамшының атқарар парызы ерекше!

Силы қонағына арғымақтан ат мінгізіп, асылдан шапан жабу – қазақтың бір ғажап салты. Көңілінің ақтығы да, пейілінің жомарттығы да, досқа адалдығы да, ақауы жоқ адамдығы да осыдан танылады. Дегенмен, «Ат мінгізем дегенің – ауыз байлық, Қамшыңды қоса беру – айнымас ант!» деп те тегін айтпаған, бұл халық!

Жанының жартысындай, жүрегінің бір бөлшегіндей, айырылмас аға-інідей біте қайнасып кеткен досына – ең қимас, ең қадірлі дүниесін сыйлау, қамшысын беру – ер азаматтың ардақты парызы.

Ат мінгізіп, шапан жабу – ниетіңді білдірсе, Қамшыны қоса беру – сол ниетіңнің мәңгібақи бұзылмайтынына сендірген құдай сөзіндей кепілдігің! Қазақтың қамшыны қаншалықты қасиеттегеніне бұл да бір мысал.

Қан майданда қас жауына қатарласа шапқан, өмірдің небір ащы-тәттісін бірге татқан, қиын-қыстау шақтарда қолын созып, жәрдемін берген адаммен ақиреттік дос, тату тамыр болғандығының құдай алды куәсі ретінде қазақтардың ұсынар естелік-сыйының бастысы да – осы Қамшы!

Алыстағы қара танымайтын дос ағайынына да, қас дұшпанына да сәлем ретінде, ишара ретінде қамшы жолдаған бір халық болса – ол да Қазақ!

Арнайы елшілер мен жаушылар, не болмаса елден елге сапарға аттанған жолаушы, кірекеш, базаршылар дегендей қай оңтайлы адам арқылы жолдаған Қамшы-сәлемнің түрі де көтерер жүгіне сай әр қилы болмақ. Мұндайда қамшының сабы, өрімі, бауырлығы, бүлдіргісі, зерлеу және әшекейлеу мәнері, оған қажеттенген металдары мен қайыс, былғары материалдары – бәр-бәрі де бір-бір алуан сыр шертеді. Ол – тілін білер адамның алдында айыр көмей шешендей шешіле сөйлеп, бұлбұлдай сайрай жөнеледі, жолдаушы мен қабылдаушының арасындағы «елдестіруші» міндетін мінсіз атқарады.

Айтар сәлем, базына-наз, өкпе-реніш, ыза-кек, мәмле-келісім, дүние қалау, салмақ салу, арыздасып қоштасу, кешірім сұрау, қонаққа шақыру, жорыққа, дауға, жауға аттану, өзгеге сездірмес құпия жайларды сездіру, құдаласу, тамыр болу, танысу – бәрі де Қамшы-сәлемнің түр-түсіне, бітім-болмысына қатысты...

Абызым осы тұста сәл кідіріп, маған барлай бір қарады да жанарын алыстарға жіберіп ойланып қалды. Мен соны пайдаланып:

– Алдиярым, сіздің айтқаныңызға қарап қамшының мөлшері туралы бір сөз есіме түсіп отыр. Тыңдайсыз ба? –дедім, дегбірсізденіп.

– Құлағым сенде! – деді, Абызым, сүле ғана үн қатып. Әлде сөзін бөлгенімді жақтырмады ма, мүмкін, «құлағы менде» болғанымен «ойы алыста» жүр ме екен, онысын қайдам, әйтеуір, неде болса бастаған сөзімді үзбеуге бел будым.

– Атақты өрімші әрі сал-сері болған Әкей ағаң /Әкежан сал Рымұлы/ қамшы өргенде:

– Ассалаумағалайкүм! Бір тұтам,

– Уағалайкүмәссалам! Екі тұтам.

– Жол болсын! Үш тұтам.

– Әлей болсын! Төрт тұтам.

– Қайда барасың? Бес тұтам.

– Тобылғы сайға барамын. Алты тұтам.

– Онда неге барасың? Жеті тұтам.

– Қамшы сапқа барамын. Сегіз тұтам. – деп, тұтаммен өлшейді екен. Сонда «тұтам» дегеніміз «төрт елі»-ге тең болса қамшы өрімінің ұзындығы 32 еліден аспауы керек көрінеді. Бірақ, әр адамның саусағының жуандығы әр түрлі, демек тұтамның ұзындығы да бөлек-бөлек, сонда қамшы өрімінің ұзындығын әр өрімші әр түрлі ала бере ме?

–Әй, балам-ай! – деді, ауыр ойдан серпілгендей
болған Абызым сәл езу тартып. – «Көз – таразы, ой – таразы» дегенді білмеуші ме ең? Өрімші көп, бірақ, олардың қолынан шыққан дүниенің мөлшері мен өлшемі ешқашан бір-бірінен алшақ кетпейді. Бәріне ортақ қалыптасқан бір қағида болады. Оны ешқайсысы да бұзбайды. Ал, қамшыға келсек, оның түрі көп, соған сай ұзындық өлшемі де әр алуан болғанымен әр түрінің мөлшері ежелден қалыптасқан, сыннан өткен өлшемнен алшақ кетпейді, қарайлас болады. Қамшының өрілген бөлігі белгілі өлшемнен ұзын алынса қамшылаған кезде ат құйрығына оралғыш, шабын, бауырын осып жарақаттандырғыш болатынын өрімшілер білмейді дейсің бе. Қамшы сабының өлшемін де осыны ескеріп белгілейді.

– Сәбит Мұқановтың «Халық мұрасы» (15-том) кітабынан қамшы туралы оқығаным бар еді, баба. Онда: «Таспаны өрерден бұрын бір қырын пышақпен сыдырып (бізде мұны «қырнау» дейді ғой. Р.З.) алады. Сонда өрім бір жағынан жұмырланып, сырты кедір-бұдырсыз жылмағайлау келеді. Атақты ақын Доскей Әлімбайұлы өзі айтысқан қызды мақтағанда: «Сырылып қойған таспадай сыртың сұлу» дейді. Таспадан өретін қамшы екі түрлі: атты қатты ұрмай демеп қана отыратын үш-төрт таспадан өретін төрт өрім қамшыны «шобыртқы», әлденеше таспадан өретін қамшыны «дойыр» дейді. Таспа саны 24-ке дейін баратын дойырдың ішіне қорғасыннан өзек салады. Балуан Шолақта сондай бір дойыр қамшы болған деседі, жұрт. Ол қашқан қасқырды қуып жетіп, онымен жоннан тартқанда қабырғаларының көбесі, омыртқалары сөгіліп кетеді екен. Қашаған жылқылардың қандайы болса да қабырғаны қуалай тартып өткенде етпетінен түсетін көрінеді. Мұндай қамшыны қару ретінде ұрыс-жаңжалдарда да пайдаланған» деген екен. Қамшы туралы Шоқан Уәлихановтан бастап Дәркембай Шоқпарұлы, Биқұмар Кәмалашұлына дейінгі көптеген этнограф ғалымдардың жазбаларында кездеседі. Бірақ, қамшы өрімі, жалпы өрімшілік өнері, оның атаулары, тұтынатын бұйымдары ұланбайтақ қазақ жерінің әр тұсында сәл де болса айырмашылықта болатыны шындық қой. Біздің Абақ Керейлердің өрімшілік өнерінде де басқадан бөлекшелеу өзгешеліктер барына ешкім дауласпас. Бірақ, дәлелдеме жасау менің еншім емес, «этнографпын» деп ентігіп жүргендер салғастырып саралай жатар. Дегенмен де осыған жалғастырып өзім көрген бір қарт өрімшінің айтқанын әңгімелегім келіп отыр, баба.

– Айта бер, балам.

– Ол кісінің айтқанын қойын дәптеріме жазып алған едім. Қаз-қалпында оқып берейін.

«Қамшы – өрім, алақан, сап, бүлдірге деген негізгі төрт бөліктен тұрады.

Қамшының сабы – талдан, ырғайдан, тобылғыдан, қайың, емен, қызылағаш, ұшқаттан, қарағаннан, қамыстан, қоңыр аңның (таутекенің, ақ бөкеннің) мүйізінен, сүйектен, еліктің сирағынан (Соңғы кезде іші қуыс темір, мыс, қалайы түтіктерді де қамшы сабына сыртын қаптап керектеніп жүр. З.Р.) 4-8 тұтам аралығында жасалып, оның кейбірі ашық табиғи күйінде, ал енді бірі былғарымен, терімен, әр түрлі мата бұлдармен, жез, мыс, алтын, күміс, қалайы секілді темір тектестермен қилы үлгіде тұтастай немесе әредік қапталып, асыл тастардан көз орнату, шытыралау, қайыстан, былғарыдан шашақ салу секілді тәсілдермен әшекейленеді.

Біздің қазақта (Абақ Керейде), әсіресе, моңғол жұртымен аралас өскен халықта қамшы сабына ең қолайлысы тобылғы деп көреді де ырғай сапты онша жақтырмайтын, тіпті ырымдайтын да жай бар. Моңғолдар қамшы сабына ырғайды көптеу керектенеді әрі олар қазақтар үшін «кәпірлер» болып есептеледі. Демек, мұнда діннің де ықпалы барын байқап отырған шығарсың. Тобылғы сапты қамшы 6 тұтам болғаны қолайлы, «жеті тұтам болса – жер сабайсың» деген сөз бар. Ол да тегін емес.

Тобылғы, ырғай сапты қамшы – көбіне сәндік үшін бай-бағлан, сал-сері, жігіт-желең, әйелдер, шабандоз бала сияқтылардың ұстауына лайықталып жасалатын жеңіл қамшы. Ал, жортуыл-жорық, ұрыс-шайқастарға арналып қару ретінде істелетін қамшының сабына лайық ағаш та, өрімінің ұзындығы мен жуандығы да басқаша болады.

Қамшы қолданылуына қарай жалпылай «жай қамшы», (Күнделікті қарапайым тұтыныстағы қамшы деген мағынада. З.Р.)  «бала қамшы», «бәйге қамшы» дегендей әлденеше түрге бөлінеді де негізгі бөліктерінің өлшемі өзара айырмашылықта болады.

«Жай қамшының» сабының жуандығы (диаметрі) 2,5 см, ұзындығы 50 см, қысқа алақаны 8 см, өрімі 40 см, «бала қамшының» сабы 25 см, жуандығы 2 см, алақаны 6 см, өрімі 40 см болумен қатар қай қамшының да бүлдіргесінің ұзындығы (екі қабатымен) 8 см, өрімнің ұзындығы 40 см-ден аспауы керек. 

«Бәйге қамшысы» 4 таспамен өрілген, басқа өлшемі «бала қамшымен» бірдей болғаны жақсы.

Қамшыны аз немесе көп таспамен (3, 4, 5, 6, 8, 12, 24, 32, 48, одан да көп) өру, қырлау, өзектеу, сәндеу үлгілері әр өрімшінің өз қалауына, шеберлігіне, шынайы талантына байланысты. Сол арқылы нағыз өрімшінің даңқы шығады, басқадан ерекшелігі мәшһүрленеді.

Қамшы өретін негізгі материал – иге салынбаған шылғи немесе иге шала салынған ірі қара, аң, атан серке терілерінен тілінген қайыс таспалар. Тек олар майлығы аз, суға салып майынан ажыратылып көксоқталанған соң қайта дегдітіліп барып тілінген, дымқылдығы толық арылмаған сәл қатқылдау болғаны жөн.

Әрине, сәндік үшін істелетін қамшылардың өріміне илеген жұмсақ тері немесе былғарыдан тілінген таспалар да керектеніледі.

Өрімді жуан болғызу үшін өрімнің ортасына жұмыр қайыстан «өзек» салынады.

Қару ретіндегі қамшы өрімінің өзегіне жіңішке қорғасын, майысқақ темір жүгіртіп өреді. Мұнда өрімнің ұшына, бір сүйемдей жеріне ғана қорғасын немесе тас, темір өзек салып өру үлгісі басымырақ кездеседі.

Қамшы әуелінде жұмырланып өріледі де қатты металлдан арнайы әзірленген, ішкі жағы үш, төрт, бес, алты, сегіз бұрышты сақина тәріздес «қалып» көзінен өткізу арқылы қырлы болады. Сонда ғана өзің қалағаныңдай қырланып, «сымға тартқан таспадай» сұлу, барлық өрім бедерлері айқын айшықталған көз тартар көркем туынды болып шығады. «Сымға тарту» үшін қамшы өрген таспалардың бойындағы дымқылдығы арылмаған болуы керек.

Үштен алты таспа аралығында өргенде таспалардың жалпақтығын біркелкі 1 см, одан көп таспамен өргенде 0,5 см шамасында тіліп, сыртқы қырларын өткір пышақпен басып қырнап, кедір-бұдырын тегістеп, ішкі көк еттерін белгілі дәрежеде сыдырып азайтады.

Мұнда, ең алдымен таспаның саны, оның жалпақтығына ені сәйкескен, өрген кезде таспа қысқаратындықтан (мұны «кіру», «ену» деп атайды. Арқан тартқандағы секілді) өрімнің ұзындығынан бір-жарым есе ұзын таспа шығатындай ұзын, жалпақ тері қиындысын сайлап алып бір ұшынан бастап тіледі де қамшы сабына қондырылатын «алақандық» бөлігін бүтін қалпында қалдырады. Бұл алақандықты қайыстың ұзындығын қамшы сабының ұшына дейін жалғасатындай ұзын етіп алатын да жай бар. Оны былғары секілді жұмсақ бұйыммен астарлап қалыңдатады да саптың төменгі ұшы (дүмі)-на өрім мен алақанның бүктелетін тұсына таяу жерден жалғыз шегемен бекітеді. Сонан соң өрімнің алақанын қамшы сабының бауырына (бүлдірге тағатын ұшына жеткізе) жапсырып, 0,5 см-дей жалпақ, қырланып сымдалған таспамен әлденеше жерден сапты орай, әр буынын екі-үш қатар сақина секілдендіре тігіп, таспаның соңғы ұшығын саптың жоғарғы өзегіне тағы да шегемен бекітеді. Немесе бүлдірге тағатын тесіктен өткізіп барып бүлдірге шығаруға болады. Осындай үлгімен сапқа жапсырылып орналастырылған «алақан»-ды «бауырлық» немесе «бауырдақ» деп атайды.

Мұнда бір ерекше ескерер жай, алақанның астына жүгірткен былғары секілді астарлықтың ұш жағынан саптың дүмі мен қамшы бүктесіні тұсындағы шағын аралықты бүркеп тұратын шашақ шығарып, шашақтың басқы жағына асыл тас, күміс құймадан көз орнатып әшекейлеуді ұмытпаған жөн. Ал, қамшы сабын тұтастай немесе саптың бас жағын «тұтамына» дейін былғарымен қаптап барып «алақан-бауырдақты» отырғызса ондай қамшы берік әрі көрнекті болады.

Қамшыны өру тәсілдері «өрім-өрнек», «өткерме», «торкөз», «таңдай», «шарбақ», «жөргем», «айылша», «түйе мұрындық», «қырғыз өрме», «түйме», «қос өрім», «аттама», «қырлы», «жұмыр», «жыланбауыр», «қос қасқа», «жалпақ», т.б. деп аталады да соған сай жалпы құрылымы да, өрімі де, істелу мәнері де, тұтыну түрлері де, оның атаулары да сан алуан болып келеді.

Қамшының жалпы құрылымы яғни тұтас тұрқына қатысты – «қамшы сабы», «тұтамы немесе тұтқасы», «бүлдірге», «мойнақ», «бүркеншік», «шегелік», «бауырдақ», «саптың мойыны», «дүмі», «тобыршық», «шырмауық», «бунақ», «шажамай», «таңдай», «алақан», «түйін», «тіл яғни тілше», «кекілдік», «желкелік», «үзбе», «шашақ», өрім үлгісіне қарай «бұзау тіс», «бестемше», «алты таспа», «жыланбауыр», «қос тіл», «қос таңдай», «он екі таспа», «сегіз таспа», «сарыала», «төрт таспа», «үш, төрт, алты, сегіз қырлы», «жұмыр», «қобылы», «құстаңдай»;

Істелу мәнеріне қарай «тобылғы сапты», «ырғай», «сүйек», «мүйіз», «ағаш» сапты, «елік сирақ», «бұрама», «бекітпелі», «көкқару», «дырау», «құрау», «дойыр», «шажамайлы», «бунақты», «үзбелі», «сарыала»;

Тұтыныс түріне қарай «бәйге қамшы», «бала қамшы», «қыз қамшы», «ақ қамшы немесе әшекейленген әйел қамшы», «түйе қамшы», «жортуыл қамшы», «ұзын», «шолақ», «атжүргіш», «арба қамшысы», «соқа қамшысы», «шыбыртқы», «бишік» дегендей әр қилы атаулары бар.

Сонымен қатар қазақ халқы тараған ұланғайыр өлкеде әр ауылдың, әр рудың өзіне тән қамшы атауы яғни жергілікті диалектілері кездеседі. Осы атаулардың әр қайсының мән-мағынасы туралы талдап айтар болсаң – жекедара көлемді «түсіндірме сөздік» жазып шығар едің, қарағым!» деген еді, сол қарт өрімші. Осында ағаттық бар ма, Абызым?

– Ия, балам, ол дұрыс айтқан. Нағыз майталман өрімшілер өз-өзінің қолтаңбасымен ерекшеленеді. Әр қайсысының шеберлік деңгейі, өрімшілік дағдысы мен ұстанымы, басқаға ұқсау әрі ұқсамау ниеті, өрімшілік өнерде өзіне ғана тән өзгеше өрнегін тауып, қайталанбас үлгі ретінде қалдыру мақсаты болады. Яғни әр өрімші өз-өз алдына бір әлем. Сен, балам, басқа бір өрімшінің сөзін тыңдасаң жаңағы қарттың әңгімесінен өзгешелеу болуы анық. Бірақ, өрімшілік өнерді жасаушылар мен оны жалғастырып байытушылардың мектебі қадым заманнан ортақ, ұстанар қағидаларында өзгешелік болмайды. Тек қана қолданатын материалдары, құрал-саймандары өзгеруі, жетілуі, көркемдігі артуы мүмкін. Сондықтан әлгі қартыңның айтқанында артықтық, әсірелік, жалғандық жоқ. Тек, оның өрімшілік өнердің ішінде қамшыға байланысты ғана айтқан әр атау сөзінің астарын ұғып, оны талдап, түп-төркінін түгендеп, оны жалпы ұлттық өрімшілік өнердің ерекшелігін әйгілеуге ұластырып, ендігі ұрпақтың да, бөгде жұрттың да зердесіне жеткізу – осы сендердің парыздарың, қарағым!

Осылай деп бір аялдаған Абызым:

– Ай-ай, балам, ай балам!

Сен бір гүлсің жайнаған.

Білсем деп ғана ойлаған,

Білімге әсте тоймаған,

Мың сан сауал саулатып,

Ғасырдан сыр аулатып,

Мендей Абыз қартыңды,

Алды еркіне қоймаған,

Талабыңнан айналам!

«Сөзімді бөліп кеттің» деп,

Салмайын саған байбалам!

Сен үзген сөзді жалғайын,

Сабырмен ынта қой, маған! – деді, ақ бурыл қасын керіп, жанарынан мейірін төгіп.

«Айыптымын, Абызым!

Алдиярым, кеше гөр!

Сөзіңді жалғап әуелгі,

Бір мархабат ете гөр!

Сөзіңізді бөлгенім,

Ақылсыздығым, ол, менің.

Әдепсіздік болды, енді,

Әрнені айта бергенім!

Көп сөйлеппін, көсемсіп,

Бәрін білер шешенсіп.

Соның бәрін тыңдаған,

«Былдырымды» бұзбаған,

Сізге ием басымды!

Кеше гөр, мендей «масылды!».

Тірілтіп өткен тарихты,

Ұрпағыңның жадында,

Қамшы жайлы ғажайып,

Жырыңды жалға тағы да!»

Мен, әрине, бұл сөздерді ішімнен ғана айттым. Абызымның алдында тағы да бұлай «сүйреңдеуге» дәтім қалай жетсін-ау! Тек, айыпты екенімді білдіріп Абызымның көзіне жаутаңдап қарай бергем. Жарықтық Абызым сұңғыла ғой, менің әлгі сөздерімді жанарымның жаутаңынан оқып, жан-жүрегімен сезінген тәрізді:

– Түсініп түпкі ойыңды,

Айтпай-ақ білдім, тентегім!

Сыр шертем ғой, өзіңе,

Осының үшін, мен, сенің!

Сөзін бөлмей үлкеннің,

Тыңдай білу – ұлы өнер.

Айыптаман мен сені,

Айтқанымды ұға бер.

Сөзіңді естіп өзіңнің,

Сәулеленді ой санам.

Толғауымды толқытып,

Жалғастырам қайтадан! – деді, жүзіне ерекше бір нұр қонақтап. Мен де тынысым кеңіп, бәз баяғы еркін қалпыма келіп қалғандаймын.

– Е-е, қарағым! Қайда келгенім, қалай жалғастырарым енді есіме оралды. Қамшының сәлемдік, сыйлық, елшілік сыпатта жүретін ерекшелігі туралы айтып отыр едім ғой. Ия...

Қазағымыз сәлем ретінде жоғарыда сен айтқан әр алуан қамшылардың қай түрін қандай мағынада қайда, кімге жолдауды жақсы білген.

Екі бүктеліп, ұшы бүлдіргесіне бекітілген, бауырлық қайысы қысқа немесе әдейі кесілген, бүлдіргесі қайыс емес жібектен, жүн жіптен тағылған немесе әдейі үзілген, сабы сынған, шытынаған, жалаңаш қапталмаған, әшекейлері мен алтын, күміс, жез, мыс шегелері алынған, сыңарланған, көзі түскен, өрімі белгілі мөлшерде тарқатылған Қамшылар жолданса – бұл әсте жақсылықтың белігісі, игі істің ишарасы емес. Оның астарында – әлдебір қайғылы хабар, қатал үкім, қайтпас кек, тарқамас ашу, ыдырамас ыза, ымыраға келмес дау-жаңжал, әжуа-мысқыл, басыну-кемсіту, қорлау, зорлық таныту жатады.

Ал, сәлемге жолданатын Қамшы – көне де болса, көріксіз де болса – сәлем иесінің көп жылдар бойы тұтынған немесе атасынан, әкесінен қалған мұрасы болса, я болмаса сын-сымбаты келіскен, арнайы істеткен, адамның жас мөлшеріне, мінез-құлық, ұстанған әдетіне сай болса – жақсылықтың ишарасы, силастықтың белгісі, қимастықтың нышаны.

Қысқасы сәлемге жолданған Қамшы – қазақ үшін ақ қағазға қауырсын қаламмен қадағалап жазған хатпен бірдей!

«Бұты-бұты, бұты ұзын,

Бұтынан да қолы ұзын.

Ата киік терісі,

Алтын қошқар мүйізі»

деп әлімсақтан жеткен жұмбаққа арқау болған да – осы Қамшы!

Батыр-жырау Доспанбетке:

«Қарағайлы көдік бойында,

Қамшым қалды ойында.

Бүлдіргесі – бұлан терісі,

Өрімі – құнан білдің қайысы,

Шырмауығы – алтын, сабы – жез!»

деп суреттетіп, айрылып қалғанына аһ ұра өкіндірген де – осы Қамшы!

Хас жақсысын қастерлеп, қараорман халық тағдырын аманат етер ұлын боз биенің сүтіне шомылдырып, ақ киізге салып хан көтергенде, басына алтын тәжі, үстіне зерлі шапан кигізіп астына арғымақтан ат мінгізгенде ең әуелі қолына ұстатар қаруы да – осы Қамшы болған!

Ағат басып аранға түскенге де, әдейі істеп әумесерлік жасағанға да, сүмелек мінез танытып «сүйек сындырып, ат-атақ шығарған»-ға да әділ қазылық еткен – осы Қамшы!

Әйгілі Бұқар жырау Қалқаманұлының:

«Көпке тентек аз қисық,

Қамшыменен іи болар!»

деген сөзінің астары да осыған саяды.

«Тұщы етке тиер ащы таяқ» та, дардан аман қалғанның қоң етін дал етіп, тәубасын еске түсірер ауыр жаза – дүрені де орындайтын – осы Қамшы!

Ондайда ол – дүлейліктің, мейірімсіздіктің, қазіргі тілдеріңмен айтсам, өзіндік ойламы, өзгеше байламы жоқ работтың бейнесіндей!

Түнек түнді перде етіп, нақақ көздің жасын, кейде тіпті шәһид қанын селдетіп, адамға қиянат жасаудан, арамға жол ашудан ләззат табатын қандыбалақ қарақшыға да, тіміскі мінез, жымысқы жүрісті ұры-қарыға да қару болған – осы Қамшы! 

Жылдық жерден жылқы қуып, айлық жерден ат алған, ауыл мен ауылдың, ру мен рудың, тіпті көршілес жат жұрттың арасындағы ежелгі кек, есе-теңдікті бетке ұстап, жер дауы, жесір дауы, ердің құны, нардың пұлын даулауды қайта қоздатқан, ер қайраты мен ел намысын найза ұшына байлаған – көзсіз жортуылшы, дара күрескердің де жан жолдасы, қолға ұстар ең ықшам қаруы болып жол шеккен де – осы Қамшы!

Құзар шыңның қорқау шатқалын кенерелеген жалғызаяқ жолдай қысталаңы көп қыспақты шақтар мен сәттерде қазақ еріне – ізін аңдып, қанды қақпанына түсірмек болған қас жауына сермер семсері, ең оңтайлы, сенімді қаруы болған да – осы Қамшы!

Әй, аңқау ұрпағым, сен, осы Қамшының көп қыр- сырларының бір парасы – сөз пірін түсінген қазақтың парасаттылыққа, пәлсапаға толы киелі қара өлеңінде:

– Қай қамшы, қандай қамшы – мынау қамшы,

Сабына өрнек салған құрау қамшы.

Жүргізіп қана қоймай атты жылдам,

Батырға айбат берген дырау қамшы.

 

Екі бүктеп қонышқа тыққан қамшы,

Сабаласып майданға шыққан қамшы.

Жауды көзге сарбаздар шұқығанда,

Түк түсінбес тұтқын тіл ұққан, Қамшы! – деп, дәл де дәмді етіп дәріптегенін, көзге ұрғандай етіп бейнелегенін білесің бе?!

– Естігем, Абызым!

–Жарайды. Ия, барымта-қарымта, жортуыл-жорық, төбелес-сабаласқа керектенер Қамшының түр-тұрпаты – сәндік қамшылардан мүлде бөлек, қарағым. Қару ретіндегі қамшыларды өрімшілер бар өнерін салып, өзегіне арнайы құйған қорғасын яки былқылдақ темір жүгіртіп, түйін-ұшына тас немесе қорғасын бекітіп, сыртқы өрімін де келістіріп, кереметтеп, бөгде көзге елеусіз болса да екіталай шақ туғанда ежелгі дұшпанға ер жігіттің есесін жібермес қаруы болдырып істеген. Ондай қамшыға иелік етіп, құнын түсірмей ұстау екінің бірінің еншісіне тимеген мәртебе. Ол – өнер!  Өнер иесін – «Қамшыгер» дейді, қазақ! 

– Алдияр Абызым! «Қамшыгер» демекші... Ел аралап ескі көз ақсақалдардың әңгімесін тыңдаған кездерімде бұрынғы-соңғы қамшыгерлер туралы да талай хикаяны құлағым шалған еді. Сонда, құдды бір қиял ғажайып ертегі естігендей әсерде қалатынмын. Бірақ соның көбі ұмытылып, зердемде тек елесі қалған сияқты, баба! Қамшыгерлер хақында азғана сөз сабақтаңызшы?!

Абызым – ақ сақалы сәл толқындана түсіп, бас шайқағандай болды. Соны сезінуім мұң екен: «Тағы да кінәлі болдым-ау! Әңгімесін бөліп әдепсіздік жасадым. Ойын бөліп орнықсыздық таныттым!» деп опындым. Бірақ... ауыздан шыққан сөзді шалмалап ұстай алармысың?!

– Ия, қамшыгерлер хақындағы аңызға бергісіз ақиқат әңгімелердің талайына куә болдық қой, балам. Қайсы бірін айта берейін. Оларды сапқа тізгендей самсатып қойып әр біреуі туралы тақта-тақта тарих шертсем таңнан таңға таусылмас. Ол әңгімені дәл қазір қаузамайын, қарағым. Заманында талай заңғар тұлғалар өтті ғой. Бір өзі ғана он-жиырма адамды, өрімінің қарыс сүйем ұшына қорғасын жүгірткен дырау қамшымен-ақ тобықтан соғып, башпайының басынан ғана қырқа ұрып аттарынан домалатып-домалатып түсірсе де өз денесіне қамшы ұшын дарытпай ойнап шыққан небір тарландарды көрдім. Сонда олар – әлгі, ылғи да бір ығай мен сығай, «сен тұр мен атайын», қайрат күші бойына, айла тәсілі ойына симай алқынып, аптығып жеткен қарсыластарының басқа еш мүшесіне таңба салып, залал келтірмейтін. Бұны, енді, өнер демей, шеберлік, әдіскерлік, ержүректілік демей не дерсің! Ал, қарсы келгеннің арқа-жонын осқылап, басы-көзін былғайтындар – нағыз қамшыгер санатына қосылмайды. Оларды – оспадар, тасыр мінез төбелескіштер десе лайық. Атам қазақтың қамшымен біреудің көзін шығарған адамға «көз құнын» төлететіні осыдан. Ал, қарсыласының денесіне пәлендей жарақат салмай, өлтірмей тәубасына түсірген қамшыгерге ешқашан құн төлетіп, айып салмаған.

Бір замандарда Қамшы патшалық биліктің негізгі рәміздерінің бірі, шыққан әмірді жүзеге асырушы басты құрал болды. Заң-жарғыларда қылмыскерге жүктетілер жазаның ауырын Қамшы атқарды, дүре болып соғылды. Қылыш пен семсер, айбалта мен алдаспан, найза мен жебенің қатарында Қамшы да тұрды.

Қамшыгерлік – сардардың да, сарбаздың да меңгеруге тиіс ең негізгі әскери өнерінің біріне саналған. Ат үстінде атқарылатын ұлттық әскери спорт түріне айналып, хан сарайы мен сар даланың қай түпкірінде де өтіп жататын ас-жиын, той-мерекелерде «Қамшыгерлердің сайысы» да жиі өткізілетін. Осындай ұлы дүбірде, саят құрған салбуырында, соқтығыс-қақтығыстарда қамшыгерлікпен қарсыласының мысын басып, олжаға олжа қосып қайтқан азаматқа баршаға бірдей сый-сияпатпен қоса «қамшы сыбағасы» деген бөлекше үлес берілетін. Соның бәріне де куә болған, бұл Абызың!

Қаңтарда жараған, атты кісінің өзін қуып жетіп, шопақ құрлы көрмей алып тастайтын бурадан қаймықпай қасқайып тұрып, келіп аузын сала бергенде қамшысымен жалғыз тартып, кеңсірігін қылышпен шапқандай кесіп түсірген қамшыгерлерге де куә болдым.

Түз тағысы – үйірлі қасқыр қамалағанда қамшысымен-ақ қорғанып, қара тұмсығын қия шауып, бел омыртқасын үзе соғып, қабырғасын қақырата сөгіп, әп-сәтте көп жемтіктің ортасында қияқ мұртын сипалап тұрған арда азаматтарды да көрген, мына көз!

Төрт жігіт төрт пұшпағынан кере ұстап тұрған атан өгіздің жас терісін қамшысымен жалғыз тартып ортасынан бөліп түсірген қамшыгерге қалай тәнті болмассың, қалай ұмытарсың!

Қамшыгерлік өнерді қапысыз меңгерген, ақыл-парасаты мен қару күші тең келген нағыз нартуғандар деп, әне, соларды айт!

«Алты таспа бұзау тіс,

Қылжақтамай аттан түс!»

деп, қарсыласының мысын басып, құтын қашырған, сесі менен сұсын асырған, мықтылығын мезіретімен меңзеп, мығымдығын танытқан аруақтылар да – сол шынайы қамшыгерлер!

«Бетіне сорғалатып қаннан тамшы,

Сындырған жаудың сағын қайран қамшы!»

деп, қайраты қайтып қартайған шағында киелі қамшысымен мұңдаса, сырласа білу де тек соларға тән, соларға лайық қасиет!

Өткен өмір, оралмас шақ туралы толғанысын данышпан Абай да:

«Көзге қамшы тигендей,

Шыр айналды артқы жас!»

деп астарлы сөзбен айшықтап жеткізген ғой. Бұл да – қамшы құдіретін, қадір-қасиетін танытар терең тұспал!

Ер жігіттің бес қаруының бірі болған қамшыны қазақтай қадірлеп, кие тұтып қастерлеген, жаманшылық атаулыдан қорғап, құбыжық атаулының құтын қашырар құдіретті құралға балаған қазақтан басқа ешбір ұлтты көрмедім.

Оны қазақтың тұрмыстық салт-сана, әдет-ғұрып, наным-сенім, жосын-жоралғыларынан анық көресің. Ауыл-аймақ, отбасы-ошақ қасына, адам бойына, мал-жанға жабысқан барша пәле-қала, жын-шайтан, ауру-сырқаудан аластау, айықтыру үшін адам баласының қас дұшпаны әзәзіл, жауыз рухтармен шайқасатын, «Алты жыланды ат етіп, жеті жыланды қамшы етіп», басқын боп басқан көзге көрінбейтін кереметтермен жалғыз күресетін киелі Бақсылардың басты қаруы болған да – осы Қамшы!

Өзі бара алмаған жеріне, қадірменді адамына қамшысын «жұмсайтын» сол бақсының қамшысы асқан киеліге саналады, өзі ұнатқан мұрагер ұрпағы болмаса басқа ешкім ұстауға болмайды, төрге ілініп немесе арнайы ыдысқа салынып, сол шаңырақты, ұрпақ-жұрағатты пәле-жала, қауіп-қатер, дерт-дербез, тосын апаттардан қорғаушы құдіреті бар мұра ретінде сақталады. Бақсының осы сарыала қамшысын «ұшық қамшы» деп ырымдаса, жай (найзағай) түсіп өлген ірі қара малдың жон терісінен тіліп алған қайыстан істелген Қамшы да «Ол үйге жай түспейді» деген түсінік бойынша төрге ілініп, бала-шаға, келін-кепшектер ұстауға тиым салынады.

Қамшы қазақ үшін – шыр етіп дүниеге келгеннен бастап өмірінің ақырына дейінгі ажырамас серігі, жанының жартысындай көрінетін қастерлісі!

Әйел адам толғатқанда босағаға қылыш, қанжар секілді қарулармен қатар қамшы, мүмкін болса киелі саналатын «ұшық», сарыала қамшы ілінеді. Бұл – толғаққа кедергі келтіретін албасты-шайтан, марту, жын-перілер қамшыдан сескеніп үйге кіре алмайды, босанатын әйелге жоламайды деген ұғым.

Мейман адамның қару-жарағын сыртта қалдырып, тек қамшысын ғана ұстап үйге кіретін салты да қамшы бар жерде пәле-қала тұрмайды деген осы ұғыммен ұштасып жатады.

Ұл баланы бесікке салғанда бесік үстіне жабылатын заттардың қатарында жүген мен қамшы болады. Бесіктің тұсына «Ат мініп, қамшы ұстайтын азамат бол, қару ұстап ел қорғайтын ержүрек батыр бол!» деген тілекпен қамшы, жүген, шылбыр, күміс белбеу, қыны бар пышақ ілінеді.

Ұл баланы «атқа мінгізу» рәсімінде оны ашамай ерттеген бәсіре тайына мінгізген соң қолына тізгінімен қоса Қамшы ұстатады.

Біреудің қызына құда түсіп айттыруға ниеттенген қазақ ол ойын сол үйдің төріне Қамшысын іліп кету арқылы білдіретін. Егер қыздың ата-анасы бұл ниетті мақұл көрсе қайтармайды, қашан екі жақ келісіп, үйлену тойлары өткенше орнында тұра береді. Ал, мақұлдамаса немесе жігіт жағы әуелгі ниетінен бас тартса қамшыны кері қайтарып «қызының басын босатады», кейде қыз жағы қазы-билерге шағымданып қамшы иесіне айып-пұл салдыратын жайлар да кездеседі. Бұл да Қамшының жолы қандайлық қиын екеніне дәлел емес пе?!

Қазақ атаң жаңа түскен жас келіннің бетін де үкісі үлбіреген, қоңырауы сыңғырлаған Қамшымен ашады. Қазіргі сендердей домбырамен ашпайды, балам!

Өмірлік достықтың шынайы белгісі ретінде Қамшы алмасқан адамдар қамшыны тура қолға ұстатпай, «Береке-құтымыз қамшымен бірге кетпесін, ұшығы, қырсығы болса жерде қалсын, ауырлықты жер ғана көтереді» деген ұғыммен жерге тастайды.

Қамшыны құтқа, киеліге санаған қазақ оны ұрлаған адамды жазасыз жібермеген, адамшылыққа жат қылық санап айып жүктеткен.

Мезгілсіз уақытта ауылға келіп, үй иесі жоқ екенін білген адам сол үйге қайта айналып келетін шаруасы болса оны Қамшысын сонда қалдыру арқылы білдірген.

Атты қандай құрметтесе оның ер-тұрманын да соншалықты қастерлеген қазақ қайыстан істелген жүген, шідер, шылбыр, үзеңгі бау секілді әбзелдерін әредік майлап, күтіп ұстайды. Тек қамшыны ғана майламайды. «Жүген майласа – ырыс, қамшы майласа – ұрыс» деп ырымдаған.

Қайтыс болған адамның қабірінің басына найзасымен бірге Қамшысын шаншыған. Марқұмның жылдығында (Асында) «тұлданған» атты ерттеген соң оған ілінер қару-жарақ, киімдердің арасында да Қамшы маңызды орынға ие!..

Осылай деп бір тыныстаған Абызым:

–Қазақтың тұрмыстық өмірдегі кейбір оқиға, әрекеттерді бейнелеп, астарлап, тұспалдап айтып жеткізу машығында «қамшы» атауы мол қолданылатынын білетін шығарсың?

– Иә, баба.

–«Арық атқа қамшы ауыр» дегеннің мағынасын
айтшы?

– Мұнда  мал ғана емес адам туралы, онда да әлжуаз әлсіз, жүк көтерер халсіз, сөз көтерер дәрменсіз, арып-ашқан, құты қашқан жан жайында астармен айтылып тұр ғой.

– «Қамшыдай қатты» деген сөз де осымен мағыналас. Арықтады, аштықтан, сусынсыздықтан шөлдеді, қарны қабырғасына жабысып қаншырдай қатты, жарады, жүдеді дегенді ишаралайды. 

– «Қамшысын алып беруге де жарамады» деп ынжық, момын, қолынан ештеңе келмейтін, сылбыр, ешкімге жәрдемі тимейтін адамды бейнелейді ғой.

– Солай. «Қамшы сілтесе келді», «Сабаласа келді», «Басына қамшы үйірді» деген секілді тіркестер – біреудің біреуге құқай көрсетуін, басымшылық, менмендік танытуын, қорқытып-үркітуін, ожар мінезділігін, өзара егес, дау-жанжалын, ерегесіп-еһелесуін астарлайды.

– Біреудің намысын жанып, қайратын қайрап ілгері басуына, тың әрекеттер жасауына ықпал етер сөз айтып, жөн сілтеуді «қамшылады», «қамшы болды» дейді емес пе, баба?

– Әрине, балам, бүгін менің әңгіме айтуыма сенің қамшысыз құр қол кезіккенің, содан туындаған сауалдар мен жауаптар «қамшы болды» ғой. Е-е.. Қатқабат сырға толы қайран қамшы!.. деген осы. Қадіріңе жете алар ма, ендігі ұрпақ!..

 

Осылай деп бір тыныстап, ой тереңіне қайта шомып кеткен Абызым – алыс таулардың ұшар басына көз тоқтатып телміре үңілген қалпы үнсіз қалды. Алдиярымның тым-тым тереңге бойлаған ойын бөлмеуге қанша тырыссам да үнсіздіктің ұзаққа созылғанына тағатым қалмай тағы да тіл қаттым.

– Абыз баба! Бала кезде бір ақсақал айтқан әңгіме ойыма оралып отыр. Айтайын ба?

Абызым «айта бер» дегендей үнсіз ғана бас изеді.

– Баяғыда дәулетті әрі тілді-ауыздылау біреу болыпты. Сонысына булана ма екен, кім білсін, өзге жұртты көзге ілмей көкірек кере береді екен. Бірде, өзі жақтырмаған бір жігітті көп ішінде мұқатпақ болып:

– Томырық мінез тоңқаңдаған,

Өкпешіл қатындай қомпаңдаған.

Шамаңды білмей шікірейесің,

Қолыңдағы немене шолтаңдаған?! –

депті,  өзінің сарыала қамшысын салмақтай ұстап. Сонда, мұртын ширатып миығынан күлген астам мінезді мырзаға ызасы келген әлгі жігіт:

 – Мұның несін сұрайсың!

Таспасы тай терісі,

Өзегі өгіз терісі.

Бұл – дойыр емес,

Он екі таспа быр етер,

Тиген жері дыр етер!

Көлделеңнен килігетін,

Үндемегенге шүйлігетін,

Сен – құдайдың ұлы ма едің?

Мен – сенің құлың ба едім?! – деп, қамшысымен оң иықтан орай тартқанда  әлгі әумесердің бір қолы шапанының жеңімен қоса жерге түскен екен.

– Е-е, балам, ескіден қалған есті сөздің бірі осы. Бұл, сен үшін – аңыз, мен үшін – ақиқат! Нағыз қамшыгерге – тосқан қалқан да, қылпылдаған қылыш та, көк сүңгілі ұзын найза да төтеп бола алмаған! – деді, Абызым сәл серпіліп.

Сәлден соң:

–  Жарайды, балам. Қамшы туралы, қамшыгер туралы толғауым тағы бірде жалғасар! Әзірше, маған аз-кем мұрсат бер. Сен де тынық, мен де тынығайын! – деген Абызым, мен ауыз ашып үлгергенше болмай ақырын-ақырын алыстай берді. Ат шылбырын шыжымдаған қалпы қалшиып қала бердім, мен. Кеңесіміздің аяқталғанын сезгендей Кердөнен де қос танауын желбірете оқыранып қойды. Сонда ғана қиял қанатынан түскендей толқыған ойымды жинақтап, ат тізгінін қымқырдым.

 

1992 жыл. Өлгий шәрі.

(З.Рысбек.  Он томдық.

«Абыз-Әлем» ҮІІ кітабынан алынды)