«Бұл не тағы, тағдыр ма?..»

Талғат Ешенұлы.

Талғат­ты оқысам – жаураймын. Бүкіл тәнім, он екі мүшем ғайып боп, тек жүрегім ғана қалған сияқтанады. Жалаңаш жүрегімнен талдың бұтағындай тарамдалған алпыс екі тамырым боранды түнгі мәжнүн талдай қалтырайды. Талғат адамға жақын тілмен сөйлейді. Өлеңінде өмірдің иісі бар. Сөз көңілге еріп отырады.

Беймәлім бір сезім Шопеннің «Ай сонатасы», әлде «Айрауықтың ащы күйіндей» кереғар халге түсіріп, көкірегіңді қарс айырады. «Аспанда Ай менен Күн шағылғандай…» бір әсер. Қай өлеңі де осындай. Осыдан ширек ғасыр бұрын «Талғат­тың тоғыз тал өлеңі бар, тоғызы да нағыз өлең» деп жазып едім. Мен бұл жерде үлкен әдебиет­тің талабына жауап бере алатын өлең деңгейін айтып отырмын. Бүгінгі әңгіме сол тоғыздың төбе биіндей болған «Алматы вокзалы» деп аталатын өлең туралы болмақ.
Алматы вокзалы.
Жол — тарау, терісайырық.
Түн.
Шойын рельстер тыншыған.
Тыншыған дүниенің көкірегін
қарс айырып,
Перронда ән айт­ты бір сыған.

Ән айт­ты бір сыған, көңілімді
босат­ты,
Аққудың дауысы сыңсыған.
Көзімнен шым-шымдап ып-ыстық
жас ақты,
Жас деймін өртеген мұң шығар?!

Өртеген мұң шығар — жанымның у-балы,
Бөлісіп ішуге кім шыдар?
Кім шыдар?
Ойладым мен өзің туралы.
Кімді ойлап тұр екен бұл сыған?

Алматы вокзалы.
Жол — тарау, терісайырық.
Мұңға құл — бір қазақ, бір сыған.
…Дерт алған әсершіл жүректі қарс айырып,
Беу, ғұмыр, бір күні тыншығар.
Иә, кеудеңізде жүрек болса, бір күрсінгеніңіз ақиқат. Талғат осылай сөйлейді…
Бірінші вокзал ма екен, әлде екінші вокзал ма екен? Қайсысы болса да, бізге етене жақын, ерекше таныс. Таныс болғанда қандай?! Қанша күн, қанша түніміз өткен өкпек мекен, өмір өзегі. Вокзалға адам жай келмейді. Әлдебір жақынын күтіп алады немесе әлдебір туысын шығарып салады. Тіпті өзі сапарға шығу үшін осынау бір тоғыз жолдың торабына еріксіз бас тірейді. Ал тоқсаныншы жылдардағы біз сияқты (мен сияқты) барар жері, басар тауы жоқ «от кешіп» жүрген ақынға ең қолайлы мекен, жайлы құжыра вокзалдан басқа қай жер болуы мүмкін?! Сондықтан да вокзал табиғаты, вокзал өмірі маған таңсық емес. Десе де Талғат­тың мына бір кейіпкері бұлдыр санамда бірде алыстап, бірде жақындап мұнар арасында тұрады да қояды…
Алматы вокзалы.
Жол – тарау, терісайырық.
Түн.
Шойын рельстер тыншыған.
Тыншыған дүниенің көкірегін қарс
айырып,
Вокзалда ән айт­ты бір сыған.
Қазақ кешкен мехнат пен қазақ болмысындағы мұңның айнасында «О, сығандар, өңшең сорлы, мұңлықтар!..» – деп Олжас Сүлейменов жырлағандай, баламалас бейнеде сыған жұрты ғана тұра алар. Егер басқа қаладағы әуежай, автобекет не теміржол вокзалында басқа жұрт­тың өкілі осылай ән салса, онда бізге бұл өлең бұлай әсер етпеген болар еді, мүмкін. Екіншіден, мұндай өлең жазылмаған да болар еді. Ақын межелі уақыт­та, осынау ғажайып өлең туатын мекенде, кейіпкермен дер шағында кездесіп тұр. Ақынның да көңілі қоңыр күздегі қара суықтай аңырап тұрса керек. Сыған салған әннің мазмұны бізге беймәлім. Бірақ «тыншыған дүниенің көкірегін қарс айырып» тұрғанынан хабардармыз. Демек, Конфуций ғұлама айтқандай, «Демек, онда… демек!!!».
Ән айт­ты бір сыған,
көңілімді босат­ты,
Аққудың дауысы сыңсыған.
Көзімнен шым-шымдап
ып-ыстық жас ақты,
Жас деймін, өртенген мұң шығар?!
Аққудың сыңсыған даусындай сыған айтқан ән автордың көңілін босатып, жанарынан жас қыдыртса, ол оны жас емес, өртенген мұңға баласа, демек бұл жерде біз білмейтін бір жұмбақ бары ақиқат. Мүмкін, мұратына жете алмай қалған, сыңарынан қапияда көз жазған аққу-жүректің аңсары ма?
«Нағыз еркек екі нәрсені ұнатады: қатер және ойын. Қатерлі ойыншық болғандықтан, ол әйел затын сүйеді», – дейді Ницше. Осынау «Қатерлі ойыншық» қаншама еркектің өмірін мазаққа, тағдырын ойыншыққа айналдырды десеңші!.. «Мен жүз қызға ғашық болған шығармын», – деп жырлаған қай ағамыз еді? Адамзат қоғамында ғашық болуды өмірдің мәні ретінде түсіндіреді. Ал алайда оның баянсыздығы туралы тек мұңды бояулар сөйлейді…
«Мен пединститут­тың көркем-сурет және графика факультетінде оқып жүргенде, бізбен қатарлас басқа факультет­те «ай десе аузы, күн десе көзі бар» ғажайып бір сұлу қыз оқыды. Мен оның Алла жаратқан әсем бейнесіне ессіз ғашық болдым. Әлгі қыздың суретін салу үшін екі жыл соңынан қалмадым. Көшеде, оқу ғимаратында, қоғамдық көлік ішінде, жатақханада қай жерден көрсем, сол жерде өтініш айтам. Бірақ өтінішім еш қабылданбады. Күздің сұрқылтым бір күні этюд жазуға орталық саябаққа бармақ болып, асай-мүсейімді асынып, «15»-автобусқа міне қалсам, алдымдағы орындықта әлгі періште отыр. Мен үйреншікті өтінішімді айтып үлгердім. Ол орысшалап екі аялдамадан кейін түсетінін, үлгергенімше мүмкіндігім бар екенін айт­ты. Мен автобус ішіндегі ел-жұрт­ты елең қылмай, «Титаник» фильміндегі Роуз Дьюит­тің жалаңаш бейнесін салатын Джек Доусон сияқты алапат шабытпен жұмысымды бастап кет­тім. Бірақ «жалт ете қалған жалт құсап, жан теңеспесін көріктің» толық бейнелеп аяқтай алмадым. Сол әсем арудың бір көзі бейнеленбей қалды. Сол бір межесіне жетпеген өнердің өкініші менің өзегімде мәңгібақи тұрып қалды. Содан бастап көп жағдайда әйел бейнесін салсам, тек бір көзін ғана бейнелеу әдетке айналып кетіпті». Бұл әңгіменің біз жоғарыда мысал келтіріп отырған Талғат досымыздың бір шумақ жырына қандай қатысы барын мен білмедім. Алайда жан тану саласының мамандары бұл екі дүниеде ортақ бір мәселе бар екенін міндет­ті түрде сөзсіз нақтылап беретініне шүбәсізбін!..
Өртенген мұң шығар – жанымның у-балы,
Бөлісіп ішуге кім шыдар?
Кім шыдар?
Ойладым мен өзің туралы.
Кімді ойлап тұр екен бұл сыған?
Өртенген мұңы бар жанның у-балын кім бөлісіп іше қояр? Ол у-балды талғап татуға, азабы мен ғажабына мойынсұнар жан бар ма? Ала құйын тағдырға кім шыдас беріп, бірге сапарлас болмақ?! Жырдағы кейіпкер жыр мәтінін сүзе зерделеп шыққанымызда әлдебір әйел затына зарық көңіл, пәкизат мінәжат­тағы ынтызар жан екенін бажайлап қалдық. Онысын «Ойладым мен өзің туралы» деп ашық дәйектейді. Демек, сыған салған ән махаббат жайлы екенін бағамдай аламыз. Демек, ән салған сыған да жүрегін махаббат дертіне шалдықтырған бір ғазиз жанды ойлап тұрғаны, жоқтап тұрғаны даусыз. Сыған халқы үшін де махаббат – ең ұлық сезім. Алайда оларда махабат­тан да биік қадірлі бір таным бар екенін бала кезден тамашалап өскен режиссер Эмиль Лотянудың сығандар туралы фильмінен көріп таңырқағаным есімде.
– Чудра, айтшы мынаны, кім көп біледі: ақымақ па, дана ма? – дейді, бас кейіпкердің бірі Лойко Забар көпті көрген қария Чудраға. Сонда Чудра қария былай деп жауап береді.
– Ақымақ көп біледі! Ақылды бәріне күмәнмен қарайды. (Ақылдыда күмән көп!)
– Ақымақ болған қандай жақсы!
–Ақылы көптің – қайғысы көп…
– Енді кездеспей қалсақ, маған қандай ақыл айтар едің?
– Ақшаны сүйме – алдамшы, әйелді сүйме – алдайды. Барлық шараптың ішіндегі ең әзизі – еркіндік!
Забардың қолынан ажал құшқан Радда сұлудың да ұстанымы осы. Ол да өз еркіндігіне бұғау салдырмау үшін опат болады. Сондағы Радданың байламына тәнті боласың. Ол Забарға бүй дейді: «Ешкімді, ешқашан сүймедім. Ал сені сүйемін! Соған қоса сенің еркіндігіңді сүйемін. Ал еркіндікті сенен де артық сүйемін!»
Еркін, азат, мамыражай өмір үшін дүнияның төрт бұрышын шарлаған ат­тың жалы, түйенің қомында күн кешкен абыз Қорқыт пен Асанқайғы бабаларымыздың бүгінгі ұрпағына не нәрсені ұғындырғандаймыз?! Еркіндік біздің де атаның қаны, ананың сүті сіңген ақ байрағымыз еді ғой.
Кім біледі, құшпай қалған жарды да, перизат сұлуды да емес, байлауы жоқ жалғанда байлам болар, мынау менің ата-бабамның жұрты еді деп соңғы демін аларда бейқам, беймарал қисаяр алақандай жерінің жоқтығын шер-наласына қосып тұр ма екен, нені ойлап тұр екен, «кімді ойлап тұр екен бұл сыған..?»
Алматы вокзалы. Жол – тарау, терісайрық.
Мұңға құл – бір қазақ, бір сыған.
… Дерт алған әсершіл жүректі қарс айырып,
Беу, ғұмыр, бір күні тыншығар.
Табиғи жаратылыстың бәріне заңдылық тән. Ақ ұлпа қардың нәзік те ойлы қайталанбас көркем көзге әзер шалынар кристалдары сияқты немесе ну ормандағы ағаштардың сан жетпес жапырақ қанатындағы ою-өрнек әуезі, тағы да басқа толып жатқан ұлы жаратылыстың анық та қанық қолтаңбасы тәрізді құдірет­ті жаратылыс санасы ғана жарата алар санат­тағы осынау жырдағы тылсымды толық танып-білдік дей алмаймыз. Осынау төрт шумақ өлеңде жаратылыстың формулласы тұр.
Жыр – жан дертінің көрнісі. Басқа түк те емес. Жаны ауырған адам ғана қолына қалам алады. Ол қолына қалам алып жан дертін бейнелейді. Аяқталмай қалған бейне жан дертін одан әрі асқындыра түспек. Мұны психологиялық медицинада «жабылмаған гештальт» деген терминмен дәйектейді. Негізгі әңгімемізге тамызық болар осы тақырып болғандықтан, осы салаға аздап тоқтала кеткен ләзім. Белгілі бір әрекет­тің аяқталған я аяқталмаған фазалары түйсік қатпарында жинақтала береді. Кезі келгенде, яғни белгілі һәм белгісіз себептер «түртіп оятқан» сәт­те біз оның түс ретінде немесе басқа да формадағы дидарымен қауышатын боламыз.
«Жабылмаған гештальты» термині психологияда: кез келген шешілмеген іс, қанағат­тандырылмаған қалау, аяқталмаған әрекет, орындалмаған арман, толық талқыланбаған тақырып т.б әрекет­тердің жиынтығын құрайды. «Жабылмаған гештальт­ты» уақытында жауып тастамаса, бұл ауыр дертке ұласады. Бұл науқасты емдеудің түрлі қарапайым тәсілдері бар. Мысалы: сурет салу, күлу, айғайлау, ән айту, жылау, қағазға жазу арқылы айығуға болады. Десе де жанға терең із қалдырған түрлі әрекет­тің бәрі бірдей құлан-таза сауығып кетпейді. Міне, біз айтқалы отырған мәселе осы жерде көрініс табады. «Мұңға құл — бір қазақ, бір сығанды» иектеген «мұңның» ізі бізді қай сорапқа бағыт­тап тұрғанын бағамдай бастадық. Мұңға құл бір қазақ пен бір сыған жалғыз кеудеге сыйып кеткен жан әлеміндегі «Музыканың сегізінші кілті» деңгейінде кездесіп тұр деп пайымдауға мұрсат беруге болады. «Дерт алған жүректі қарс айырып, Беу, ғұмыр, бір күні тыншығыр…» деген жырдың түйін сөзі жүрек-қолқаңа қайнаған қорғасындай құжылдап кеп құйылады. Олай болса қанағат­тандырылмаған қалау, орындалмаған арман, аяқталмаған әрекет, толық талқыланбаған тақырып нәтижесінде түнгі Алматы вокзалының перронында сыңсыған аққу сазымен ән салған сыған бейнесіндегі ғаріп жүректің иесі – ақын Талғат Ешеннің нақ өзі деп ой қорыта аламыз ба? Меніңше, солай айтуға болатын сияқты. Өзін іздеп тапқан сыған бейнесіндегі Талғат­тың өзі – бұл!
Адамды жан әлеміндегі ішкі қайшылық, дәруіш, бәдәуи ой шырмауы басқарады. Адам психологиясы – толық зерт­теліп бітпеген құбылыс. Демек, адам әрекеті оның ішкі мақсатын жеткілікті айқындай алмайды. Адам басқа сөз сөйлеп тұрып, басқа әрекет жасап жүріп мүлде басқаша ойдың шырмауында ғұмыр кешетіні де сондықтан болар.

МАРАЛТАЙ