Мен де өлермiн, топырақпен теңелем,

                                               Гүрзiменен соғып жатсаң төбемнен.

                                               Бұл дүниенiң қай кетiгiн жөндейiн,

                                               Дей алмаймын о дүниеде кенелем. 

Төлеужан Ысмайылов

БҰРАЛАҢҒА ТОЛЫ АҚЫНДЫҚ ЖОЛЫ ҚАЛАЙ БАСТАЛДЫ?

50-жылдардың басында қазақ поэзиясы әлеміне жасындай жарқ етіп бір ақын келді. Бәрі жалт қарады. Өкінішке қарай арқалы ақын жыр өлкесіне бар болғаны он-ақ жылын арнады. Он жыл жан азабымен арпалысты. Сөйтті де еңсесін шалқақ ұстап кете барды. Сол ақын кім еді?..

Ол – соншама талантты бола тұра тұла бойындағы талант қуатын толық жұмсай алмай арманда кеткен, қазақтың маңдайына сыймай кеткен, арынды ақын, дарынды аудармашы Төлеужан Ысмайылов еді. Өз басым Төлеужан ақынды көрген жоқпын. Бірақ жастайымнан ақын туралы айтылған ел әңгiмесiн көп естiдiм. Жырларын оқыдым. Әр жылдарда басылым беттерiнде басылған материалдарды оқып жүрдiм. Ақынның аянышты тағдыры жайлы замандастарының жазған ат төбелiндей естелiктерiне үңілдім. Сондықтан бұл ой-толғауда ақынның көзін көрген, замандас, тағдырлас жандардың пікірлері мен айтқан әңгімелері негізге алынды. Сол арқылы өмірден өз сыбағасын ала алмай кеткен жыр иесінің талайлы тағдырына үңілгіміз келді.

 Шынын айту керек, талант иесiнiң шығармашылығы туралы ақынның әр кездегi мерейтойлары (50, 60, 70, 75 жылдығы) қарсаңында там-тұмдап жазылды, бiрақ оның талайлы тағдырына тереңдеп бойлаған толыққанды дүние әлi күнге жазылған жоқ десек, артық айтқандық емес. Сондықтан аз да болса осы олқылықтың орнын толтырсақ па деген ниетпен қолға қалам алдық.

Шығармашылық адамдарының өмір жолы, тағдыры қай кезде де тақтайдай тегіс болмаған. Әсіресе, ақындардың. «Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым» деп ақиық ақын Төлеген Айбергенов жырлағандай, ақындық жол қашан да оңайға түспеген. Әріге бармай-ақ Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов, Жарасқан Әбдірәшев, Төлеген Айбергенов секілді жыр жампоздарының өмір жолдары бұған дәлел. Бұл ақындардың қай-қайсысы да замана теперішін көп көрді, зор талант иелері бола тұра көзі тірісінде лайықты құрмет көріп, лайықты бағасын ала алмады. Төлеужан Ысмайылов та жоғарыда аты аталған замандастарындай ғұмыр кешті. Кейбіреуімен бірге жүрді. Тағдырдың сыйын бірге тартты. Олар көрген рухани қысым мен қорлық Төлеужан ақынды айналып өткен жоқ. Бірақ ақын өмірден тым ерте кетті. Ақын неге ерте кеттi өмiрден? Кейбір замандас, әрiптес аға-iнiлерiне неге жақпады? Қамшының сабындай аз ғұмырында шеттетiлудi неге көп көрдi? Бар жазығы тек арақ iшкенi ғана ма еді?

 Жасыратыны жоқ, Төлеужан Ысмайылов туралы көзiн көрген замандастарының көсiлiп естелiк айтып, көлдей мақала жазғандары аз. Естеліктердің дені оның шығармашылығына ғана қатысты. Өкiнiштiсi, әлгiндей аз естеліктердегі әңгіме айналып келгенде арақ төңiрегiнен аспайтын. «Араққа салынып, қиын ғұмыр кешті. Ол шын талант еді. Қайран, талант берерін бере алмай кетті. Тым ерте кетті...». Естеліктердің сарыны осындай. Мағынасыз аһ ұрады. Бірақ бұл кімге керек? Тым ерте кеткенін бәріміз де білеміз. Бірақ тым ерте кетуіне не себеп болды? Бар кінәсі арақ ішкені ме? Арақты кім ішпеді. Күнәлау, күстәналау қашан да оңай. Ол да пенде. Ол да адам ғой. Ақынның неге арақ iшiп, күйзелiп, күңiренiп жүргенiне кiм үңiлдi? Осыған адами тұрғыда бір сәт көз салып көрдік пе?

Төлеужан ақынның бұралаңы көп тағдырдың талқысына түскен шағы қалай басталып едi... Ақын неге Алматыға сыймады? Кiмдер сыйдырмады?

«Байрон рухымен, Қасымның «Көкдауылымен» суарылған қаны отты, мiнезi өткiр он бес жасар тәжiрибесiз жас Алматының поэзия құйынының ортасына топ ете түстi. Пушкин: «Ол халықтан шыққан, жаратылысында жасандылығы жоқ талант едi, сендер көпшiктеп, қолпаштап құрттыңдар» деген екен. Сол 1949-1950 жылдары қазақ интеллигенциясына қырғидай тиген, баяғы 30-жылдардағы зобалаң науқан қайта басталды. «Жау жағадан алғанда, бөрi етектен тартады», Мәскеудiң айтағына ерген сол баяғы қазақ сатқындары өздерi былғанғанымен қоймай, аңғал жастарды аға буынға қарсы айдап салды. Солардың жетегiнде кетiп, адасып барып қайтқандардың бiрi – Төлеужан болатын. Қасым Аманжоловты даттаушылармен күресемiн деп, екiншi бiр аға ақынды сойып салды.

«Комсомольская правда» газетi бас мақаласында «А.Матросов, О.Кошевой сияқты майданда ғана емес, бейбiт күнде коммунистiк идеяны қорғау да батырлық. Сондай батыр деп Қазақстанда жас сыншы Төлеужан Ысмайыловты атау керек»деп жазды. Бұл барып тұрған арандатушылық едi. «Комсомольская правда»  қазақшаны қайдан бiлсiн, оған да сыбыр етiп, құлағына құйып жүрген тағы да өзiмiздiң қазақтың сатқындары емей кiм дейсiң?!” деп күйіне отырып жазды ақынның көзiн көрген, ұстазы, жерлесi, ақын Кашаф Туғанбаев.

Дұрыстап үңілсек, осы әңгімеден біраз жайтты аңғаруға болатындай.

 ҮЙIМIЗГЕ КӘРЕСIН ШАҚ КЕЛМЕЙТIН...

Төлеужан ақынның ерекше талантты болғаны рас. Оның 15 жасында мектеп бітіріп, Алматыдағы ақындардың бас ордасы ҚазМУ-ге оқуға түсіп, оны 19 жасында аяқтауының өзі таңғаларлық жағдай.

Шынында Төлеужан тумысынан аса зерек, алғыр болды. Осы ретте ақынның анасы Хадиша апайдың әңгімесіне құлақ түргеннің артықтығы жоқ секілді.

«Төлеужан әкесiз өстi. Әкесi соғыстан қайтпады. Бiрақ баламды әкелiден артық етiп өсiрдiм. Төлеужан тым зерек болды. Үйiмiзге кәресiн шақ келмейтiн. Бәрiн Төлеужан түнде кiтап оқумен тауысатын. Ол елде Төлеужан оқымаған кiтап қалған жоқ. Төлеужан жатқа бiлмейтiн өлең болған жоқ. Мектепке басқа балалар сегiз жасында барса, бұл жетiге толар-толмаста барды. Алғашында аттап оқыды. Өзге шәкiрттер бiр жылда бiр класты тауысса, Төлеужан екi класты бiрден бiтiрiп отырды. Тек 7-кластан жоғары қарай ғана бiр жылдан оқыды. 14 жасында Абыралының оқуын бiтiрiп, Алматыға кеттi. Жұрт Төлеужанның алғырлығына таңғалды. Мен тiл-көз тимесе екен деп құдайға жалбарынумен болдым. Пәле-жаладан аулақ болса екен деп тiледім. Алматыдағы оқуын 19 жасында бiтiрдi. Бiтiрген жылы ауылға келдi. Өзiмше той жасадым. Сонда жұрт 19 тұрғай, 39 жасқа келген кейбiр мұғалiмдердiң дипломы жоқ екенiн айтып шуылдасты. Қайтадан Алматыға қызметке кеттi. Артынан жайсыз хабар ала бастадым. Балама көз тидi-ау деп ойладым».

Шынында Төлеужан ақын әдебиетке тым ерте келдi. Ерте кеткенi және рас. Алайда жас ақын жастығына қарамастан әдеби ортаға жатырқамай, аспай-саспай, батыл түрде белсене араласты. Өзіндік үнін, өзіндік сүрлеу-соқпағын көрсетуге тырысты. Бәлкiм албырттығы болар, бәлкiм бойындағы тасқындаған таланты мен бiлiмiне сенгеннен болар, ол ештеңеден тайсалған жоқ. Мұнысы біреуге жақты, біреуге жақпады. Таяқ болып тиген кездерi де аз емес. Осы жерде тағы да Туғанбаев пiкiрiне құлақ түріп көрейік.

 – Төлеужан ҚазМУ-дiң соңғы курсында оқып жүргенде үзбей хат жазып тұрды. Соның бiрiнде Тайыр Жароковты “ақын емес, даурықпашыл, бос айғайшы” деп кiнәлапты. Мен оған “Сен әдебиет топырағына қадалған көк шыбықсың, әлi тереңге тамыр тартқан жоқсың. Тайыр болса бәйтерек. Бұл жерде Крыловтың баснясы жүрмейдi. Сонан соң ұраншыл жалғыз Тайыр ма? Бәрiң де өлеңмен уралап жүрсiңдер. Жоқ, шырақ, сен бiреулердiң айтағына ерме” деп ұрсып хат жаздым”, – дейдi.

Бұл сірә жас ақынның әдеби ортаға бел шеше араласқан кезі болса керек.

Өткен жылы “Түркiстан” газетiнде (“Түркістан”.№35. 28.08.2008) Көлбай Адырбекұлының белгiлi ақын Оразбек Сәрсенбаевпен сұхбаты жарық көрдi. Сол сұхбатта 50–60-шы жылдардағы әдеби ортаның тыныс-тiршiлiгi, сол кездегi ақын-жазушылар арасындағы қалыптасқан үрдiстер баяндалады. Сұхбатта Оразбек Сәрсенбаев 1957 жылы Алматыға келiп, ҚазМУ-ге оқуға түскенiн айта келе:

 – Сол кезде тiптен бiз оқуға келгенге дейiн руханият дүниесi, оның iшiнде ақын-жазушылар әлемi үш топқа бөлiнген екен. Бiрiншiсi, әрi негiзгi ықпалы зор топ ҚазМУ-ге жиналыпты. Оған қазақ әдебиетi кафедрасының профессоры Мұхтар Әуезов жетекшiлiк еткен. Ол кiсiнiң айналасында кiлең прогрессивтiк, демократиялық бағыттағы Бейсембай Кенжебаев, Зейнолла Қабдолов секiлдi ұлтжанды жандар болды. Бiздiң шоғыр да осы топқа қосылды. Екiншi топ – Жазушылар одағында болды. Оларға Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсiреповтің ықпалы жүрiп тұрған едi. Бiз жастар оларды “консервативтiк шалдар” деушi едiк. Үшiншi топ – ҚазПИ-де шоғырланған. Үлкен ұстаз ғалымдардан құралған. Оларды Қажым Жұмалиев басқарды. Құрамында Мәлiк Ғабдуллин мен Нығмет Ғабдуллин секiлдi iрi бiлiмпаздар бар едi”, – дейдi.

 Және бұл үш топтың “дәстүршiлдер” мен “жаңашылдар” болып екiге бөлiнiп, тартысқа түскенiн де айтады.

«Дәстүршiлдер – Сәбит, Ғабит, Қалижан, Ғали секiлдi аға буын әдебиетшiлер. «Жаңашылдары» – Мұхтар бастаған бiздiң топ. Әсiресе бiз – жастар отандық төл әдебиетпен қатар орыс тiлiне аударылған шетел әдебиетiмен де жете танысып, өз шығармаларымыз арқылы жаңа үрдiс, жаңа леп әкелуге тырыстық. Оны «дәстүршiлдер» жатырқап, жатсынып қабылдай алмады. Бұл жай тартыс емес, саяси-әлеуметтiк тартысқа айналды. Олар бiзден ұлтшылдықтың да астарын iздеп бақты. Жұмалиевтiң тобы да дәстүршiлдер жағында болды. Бiрақ Мұхаңдарға ашық қарсы шыққан жоқ».

Дәстүршілдер «қабылдай алмаған» ақынның бірі – Төлеужан болғандығы анық. Оразбек Сәрсенбаев Төлеужан Ысмайыловтың ұлы Мұхаң бастаған “жаңашылдар” тобында болғанын және жас ақынның жаңашылдығы аға буын тарапынан қолдау тапқанның орнына, қасақана төмендетiлiп, тұқыртылып, жорта сынға ұшырап отырғанын да жасырмайды. Ол кiсiнiң пiкiрiн келтiрмес бұрын ең алдымен сұхбат алушы Көлбай Адырбекұлының “Қазақ әдебиетi” газетiнiң 1963 жылғы 25-қаңтардағы №4 санында жарық көрген Мұхаметжан Қаратаевтың “Жаңалық па, жаңа былық па?” атты жаңашылдарды өткiр сын тезiне алған сын мақаласын негiзге алған пiкiрiне назар аударып көрелік.

 “М.Қаратаев ақын Т.Ысмайыловтың “Күншуақ” өлеңiнен мысал ала отырып, былай сынапты: “...Бұл не? Жаңалық па? Иә, жаңалық. Қандай жаңалық? Өлең бұзар жаңалық. Не ырғақ, екпiн бiрлiгi жоқ, не буын ұйқас бiрлiгi жоқ, ешқандай тәртiп, интонациялық бүтiндiк жоқ, шым-шытырық сөздер мен жолдардың тiркесi. Ал осы өлең бұзушыларға көбiне-көп “Лениншiл жас” газетiнiң бетiнде жайлы жағдай тауыпты”. Бұған қоса М.Қаратаев бұл мақалада Төлеужан ақынның өлеңімен қатар Оразбек Сәрсенбаевты және тағы бірнеше жас ақынды өткір сын тезіне алады.

 Бұған Оразбек Сәрсенбаев былайша түсініктеме бередi:

 – Төлеужан Ысмайыловтың “Заман мен өлең” атты мақаласы “Лениншiл жаста” жарияланған. Мiнезi қиқар, дегенмен өте бiлiмдi ақын едi. Маяковский мектебiн өзiне үлгi тұтатын. Өз ойын қай ортада да батыл айтатын. Сол өлеңiнде “Он бiр буын омыртқаң кетсiн сынып” деген жолы бар. Қаратаев соны сынға алып отыр. Бұл ақынның он бiр буынмен шектелiп қалмайық дегенi ғой.

Мұхамеджан Қаратаев пікірін негізсіз деуден аулақпыз. Алайда сол кезде әдебиетке жаңа келген жас буынның аға буын өкiлдерiнен аялы алақан, мәпелі сөздің орнына рухани қысым мен теперiш көргенiн де байқаймыз.

СЕРІЛЕР СЫБАҒАСЫ

1992 жылы “Семей таңы” газетiнiң 4-сәуiрдегi нөмiрiнде Әзiлхан Нұршайықовтың Төлеужан Ысмайыловтың өмiрi мен қызметi, тағдыры туралы “Америка трагедиясы” атты естелiк-эссесi жарық көрдi. Осы эсседе ақын өмiрiне қатысты көп жайттар сөз болады. Сол эсседе жазушы Павлодарға қызметке ауысар алдында Мұқан Иманжановтың үйiнде қонақта отырған кездегi Төлеужан ақынның әңгiмесiнен мынадай бір үзiндi келтiредi:

 «Серiлер сыбағасы» (“Серiлер сыбағасы” деген баспа қызметкерлерiне авторлардың ұсынатын сый-сыяпаты. Оны өздерi осылай атаса керек – А.Қ.) үстi-үстiне жалғаса бердi. Мен алғашқыдай авторлардан ұялуды қойдым. Бара-бара кәнiгi боп алдық. Авторлардан сыбаға жеп қалуды салтқа айналдырдық. Сол өзiм жеп жүрген «сыбаға»  артынан өзiмдi “жейтiнiн” бiлмедiм. Бұрын ас деп жүрген шығармаларым, артынан тас болып шықты. Сыбағаның соңына түсу түпке жетiп, маскүнем атандым. Қызметтен қуылдым. Имекең де, тарқылдақ редактор да орындарында отыр. Оларға ешкiмнiң тiсi батпайды. Өйткенi екеуi де партия мүшесi. “Сорлыға шоқпар тиедiнiң кебi” бiз сияқтыларға келмей ме? Келдi. Әрине, кiнә өзiмнен ғой».

Ақынның осы бiр ауыз сөзiнен өз өміріне, «тар жол, тайғақ кешуге» толы тағдырының кейбір сәттеріне көзіміз жете түскендей болады. Бiздiңше, жас ақынның жарқын өмiрiнiң лайлануы университет бiтiрiп, баспаға жұмысқа тұрған кезден басталған секiлдi. Әрине, ешкiм оның аузына әкеп арақ құйған жоқ. Бiрақ адамды орта тәрбиелейтінін ескерсек, ақынның өзі айтқандай «ешкімнің тісі батпайтын, партияға мүше тарқылдақ редакторлардың» талантты азаматтың қорғансыз кепке түсуіне әсерi болғанын жоққа шығара алмаймыз. Солай болды да. Иә, ақын баспадан қызметтен кеткеннен соң жарытып жұмыс iстеген жоқ. Күйініп арақ iштi. Арақ iшкен адам кiмге жағушы едi. Дос-жарандардың бәрi сырт айналды. Осы кезде Әзiлхан Нұршайықов Павлодарға “Қызыл ту” газетiне бас редакторлыққа тағайындалып, баспадан қызметтен қуылып, қиналып жүрген ақынға ағалық қамқорлық, жанашырлық танытып, газетке әдеби қызметкер етiп өзiмен бiрге сол жаққа ала кеттi.

 Бұл уақыт аз болса да Төлеужан Ысмайыловтың жақсы қызмет iстеп, шығармашылықпен еркiн айналысуына мүмкiндiк бердi. Құшырлана өлең жазып, “Әлдекiмге бiр шапалақ” атты алғашқы жыр жинағының басылып шыққаны да – осы кез. Отбасын құрып, шаңырақ көтерiп, әке бақытына ие болғаны да – осы уақыт. Қысқасы, сол уақыт ақын өмiрiндегi тынышты да жайлы, дауыл алдындағы теңiздiң тыныштығындай мамыражай кезең болды. Бiрақ бұл да ұзаққа созылған жоқ. Әзекең “Қызыл тудағы” редакторлықтан басқа қызметке ауысқаннан кейiн ақын өмiрi бұрынғы қалпына түсті. Ақын Павлодарды тастап Қызылжар кеттi. Әйелiмен ажырасты. Осы уақыт туралы Әзiлхан Нұршайықов былай дейдi:

 – Кейiн мен бiрнеше рет Орталық Комитетке өтiнiш айтып, өзiм тiленiп, редакторлық қызметтен босадым. Бiрыңғай әдебиетпен айналысуға мүмкiндiгi мол қызметке ауысып, “Социалистiк Қазақстан” газетiнiң Павлодар облысындағы меншiктi тiлшiсi болып тағайындалдым. Төлеужан маған ендi әкiмшiлiк тұрғыдан бағынбайтын болды. Бiрақ рухани байланыс арамызда сақталып қалды.

Әзілхан ағамыз “әкiмшiлiк тұрғыдан бағынбайтын болды” дегендi бекерге айтып отырған жоқ. Өйткенi Әзiлхан Нұршайықов Төлеужан ақынға ерекше қамқорлық танытқан жандардың бірі. Аға орнына аға, әке орнына әке болды десек артық айтқандық емес. Төлеужан үшін жаны ауырып, қолдан келген бар жақсылығын жасады. Жақсы өлең жазуына септігін тигізді. Жоғарыда «Әзекең басқа қызметке ауысқан соң ақын өмірі бұрынғы қалпына түстi» деп айтып отырғанымыздың себебi сол.

Ақиқаты сол, Төлеужан Ысмайылов Павлодардағы қызметтен кейiн өмірде де, қызмет барысында да береке таппады. Бiр жағы отбасынан айырылды. Айрандай ұйып отырған отбасыдан, адал жар, аяулы қызынан тірідей айырылу ақынға оңай тиген жоқ, әрине. Жалғыз қалған, рухани жалғыздықты жан-жүрегімен сезінген талант иесі сондай шақта жанына жұбанышты көк мойыннан (жанын жұбатар өзге ешкім де қалмаған еді) іздеді. Ол кімге опа берген? Жаны жаралы ақын одан сайын күйзелді. Мезгілінде алдына тамағын тосып, жылы қабақ, мейірлі жүз танытатын бұрынғыдай сүйген жар, сенімді дос жоқ. Осындай күтімсіздік пен қараусыздықтың соңы ақынды құрт ауруына шалдықтырды. Ақыры қаладан қайыр таппаған ақын ауылға келдi. Жанына жара салған қаладан түңiлген ақын бар жылуды, жан тыныштығын ауылдан iздедi. Ауылда да ешкiм құшақ жайып қарсы алған жоқ. Ақын Бауыржан Жақып айтпақшы:

Қаладан кетiп қалып, ауыл кеттi,

Ауылға жеткеннен соң қадыр кеттi.

Шынында солай болды. Ауыл да ақын жанына сая таптырған жоқ. Қой бақты, жылқышылар қосынына түнедi. Ауырды, сырқады. Рухани жан азабына тән азабы – өкпе дiмкәсi қосылды. Амал қанша, Төлеужан ақын қамал бұзар қырық жасында қыршынынан қиылды. 1972 жылдың тамыз айының 12-жұлдызында Семейдегi құрт ауруын емдейтiн ауруханада дүниеден қайтты.

Анығын айтқанда, Төлеужан ақын көке мылжыңды – дана, көлгiрдi – перiште, дарақыны – батылды, даңғазаны – ақылды (М.Мағауин) деген кер заманда ғұмыр кештi. Сол заманның құрбаны болды.

 Реті келгенде айта кетейік. Төлеужан Ысмайыловтың 75 жылдық мерейтойы кезінде ақын дүниеге келген ауылда ауыл ақсақалы, «Бірлестік» қоғамдық қорының төрағасы Өміржан Жақыповтың бастауымен, Семей қаласы әкімі Мейрамхат Айнабековтің және жергілікті кәсіпкерлердің қолдауымен мұражай-үйі ашылып, оған ақын есімі берілген болатын. Бұл мұражай-үйінде ақын өмірі мен шығармашылығынан бөлек, жергілікті елді мекеннің тұтас шежіре-тарихын қамтитын құнды деректер мол. Өкініштісі мұражай-үйі аздап қараусыз қалып тұрған жайы бар. Себеп – мұражай-үйіне көз қырын салып, қарап, қадағалайтын арнайы қызметкерлердің жоқтығы. Ауыл тұрғындары мұражай-үйіне арнайы штат бөлінсе деген тілек айтады.

P.S. Осындай сәттерде Төлеген Айбергеновтің “Бір жетсе менің ажалым жетеді, Адам қолы жасаған ұяттардан” деген өлең жолдары еске түседі. Бiз Төлеужан ақынның өмiрiнiң соңында баз кешiп, мынау аппақ дүниеден тым ерте өтуiне “адам қолы жасаған ұяттардың” да әсерi болғанын жоққа шығара алмаймыз. Талантты ақынның азапты ғұмыр кешіп, ажал ауылына асығыс жақындауына өзi айтқандай «тарқылдақ редакторлардың» да «еңбегі» өлшеусіз екенін білеміз.

Ешкімге топырақ шашудан аулақпыз. Бұл ой-толғамда ақын өмірінің біз білмейтін, көпшілік бейхабар тұстарына азды-көпті көз салдық. Десек те бұл аздық ететін секілді. Ақын тағдыры туралы ақиқат сөз алдағы күндерде әлі талай айтылар деген ойдамыз.

Азамат Қасым,

журналист,

Шығыс Қазақстан облысы.