театртанушы Айзат Қадыралиеваның 

              бүгінгі сахна өнерінің өзекті мәселелері

туралы сыншы, мәдени сарапшы

Әлия Бөпежановамен сұхбаты

Айзат Қадыралиева: Әлия апай, өзіңізбен орайы келгенде пікір бөлісіп отырамыз. Фестивальдарда, іс-шараларда жолыққанда да емін-еркін әңгіме-дүкен құрып жүрміз. Ой-пікірлеріңізді басылымдарда, сайттарда, телебағдарламаларда білдіресіз. Өнердің ішінде жүрген соң, қуантатын жайттармен бірге мазалайтын мәселелер де болады. Сондықтан да айтары бар мәдениет қайраткері, кәсіби сыншы өзіңізбен театрдағы тәжірибеңіз бен бүгінгі сахна өнерінің өзекті мәселелеріне байланысты сұхбат құрсақ деп едім.

Сіз бірталай жыл М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театрының әдебиет бөлімінің меңгерушісі болдыңыз, қазір де сол бөлімде қызмет етесіз. Бұл жауапты орында кезінде М.Әуезов, А.Сүлейменов, Қ.Ысқақтар да отырды. Олар театрдың репертуарлық саясатына ықпал етті. Тағы бір мысал. Атақты Г.Товстоногов әдебиет бөлімінің меңгерушісінің пікіріне толықтай сенеді екен. Оның сенсацияға айналатын материалдар таңдауына сол меңгерушінің де септігі тиіп отырған. Осы секілді, жазушы-драматург Р.Мұқанованың театр репертуарында 18 жылдай жүрген «Мәңгілік бала-бейнесінің» «Қазақ әдебиетіне» жарияланған әңгіме нұсқасын алғаш рет  режиссер Б.Атабаевқа әкеп берген сіз екеніңізді бірі білсе, бірі білмес. Театр репертуарына өзіңіз ұсынған басқа да жақсы дүниелер болған шығар. Жалпы қазақ театрларында әдебиет бөлімі меңгерушісінің қызметі өте үлкен болса да, көзге онша көріне бермейтіні бар. Ал, бұл бөлімнің репертуарлық саясатты қалыптастырудағы ролі қаншалықты маңызды? Сіз жалпы қара шаңыраққа қалай келдіңіз және  өз тәжірибеңізден нендей әңгімелер айта аласыз?

Әлия Бөпежанова: Сахна өнерінің өзекті мәселелері осы кеңістіктегі кім-кімді де ойландыратыны рас. Әрине әр кезеңнің өзіндік өзекті мәселесі болады.  Г.Товстоногов кезінде әдебиет бөлімін басқарған атақты Дина Шварц қой. Бес-алты жас айырмашылығы бар олар рухани туыс, барынша мұраттас болып, ғажайып тандемде жұмыс жасаған. Ал, өзіме келсем, қара шаңыраққа,  кезінде М.Әуезов, А.Сүлейменовтер бірталай жыл қызмет еткен жауапты орынға келемін деп ойлаған емеспін.

«Қазақ әдебиеті» газеті өнер бөлімінің меңгерушісі болған жылдары өнер туралы жазатын кәсіби мамандар саусақпен санаралық еді, оның өзінде көбі орыстілді.  Оларға тапсырыс беріп, жазғандарын аударып жариялаумен қатар өзім де театр, кино туралы  материалдар жазуыма, ол үшін көп ізденіп,  көп оқуыма тура келді. Газетте «Қазіргі қазақ театры» айдарын тұрақты түрде жүргіздім. Фестивальдік талқылаулар да үлкен мектеп. 90-жылдары белгілі театр сыншысы, КСРО Театр қайраткерлері одағының Әлеуметтану және сын орталығы жетекшісі В.Я.Калиштың екі жылдық шеберханасынан дәріс алдым. (Сол шеберханада алғашқы талқылағанымыз - Қырғыз еліндегі алғашқы жеке театр «Тұңғыштың» шектен шыққан әлеуметтік теңсіздік туралы спектаклі, ал, пьеса авторы қырғыз драматургы Жеңіскүл Өзбекова.) Театрлармен, Республика Театр қайраткерлері одағымен тығыз байланыста болдым. Республикалық әдеби апталықта «Қазіргі қазақ театры» айдарында  Әзекеңмен, Бәйтен, Райымбек ағалармен  қызғылықты материалдар жарияладық (осы әңгіме барысында солардың бәрін жинастырып, кітаптарыма қосу керек екен деген ой келіп отыр),  облыстық театрлар мәселесін де жиі көтердік.

 М.Әуезов театрының әдебиет бөлімі меңгерушілігіне көрнекті режиссер, Көркемдік жетекші Ә.Мәмбетовтің кезінде келдім. Министрлер Кеңесіне қызметке ауысар кезде әдебиет бөліміне Әзекеңе менің кандидатурамды ұсынған белгілі жазушы-драматург Ермек Аманша екен. Білгенім – басқа да бірнеше кандидатураның ішінен таңдау маған түсіпті. Бұл 1993-жылдың қаңтары. Қиындау кез еді, Асекең дүние салған, мен бір жастағы Әсмәмен үйде отырғанмын. Біраз ойландым да, уақыты келгенде «Қазақ әдебиетіндегі» қызметім, өнер бөлімінің меңгерушілігімен қатар атқаруға мүмкіндік берілсе, келісетінімді айттым. Бұған Әзекең де, сол кездегі директор Қалмахан ағай да  қарсы болған жоқ. Сонымен ертеңіне театр  лездемесінде Көркемдік жетекші мені  ұжымға қысқа ғана таныстырды. «Әлияны білесіздер, әдебиет бөлімінің меңгерушілігіне келді, енді бірге жұмыс жасайтын боламыз.»  Лездеменің соңына қарай Бикен апай Римова театрдың ішкі жұмыстарына қатысты  сөйледі де, сөзінің соңына қарай маған қарата: «Бұл ұлы Мұхаң - Мұхтар Әуезов, Шахаң – Шахмет Құсайынов (белгілі драматург, актрисаның өмір-өнер серігі) қызмет еткен театр» деді қатқылдау үнмен. «Она справится» деді Әзекең сонда. Мен жауапкершілікті сезіне түстім.

Айзат Қадыралиева: Бұл тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ғой.

Әлия Бөпежанова: Ия. Бәрімізде тәуелсіздіктің эйфориясы. Театрға келе қызу жұмыс басталды. Әзекең, өз танымымда өте демократияшыл басшы еді,  өнерге келгенде кім-кімді де шығармашылық әлеуетіне қарап бағалайтын. Көрнекті режиссердің  екі үлкен спектаклі - Софоклдың «Эдип патшасы» мен Шекспирдің «Асауға – тұсауы»,  және Кіші залға дайындаған Л.Корсунскийдің «Соқыртеке ойыны» репетицияларында болдым, сондай бір ерекше атмосферада өтетін.  Өкінішке қарай, Әзекең екі жылдан кейін театрдан кетті... Ол жеке адамдар көзқарастарында ғана емес, жалпы қоғамда трансформация басталған кезең еді.

Айзат Қадыралиева: Сол кезеңде әдебиет бөлімінің жұмысы қалай болды? Және сол күрделі кезең, Мәмбетовті орнынан алған жиынның да куәсі болған жоқсыз ба? 

Әлия Бөпежанова: Соңғы сауалыңнан бастасам, жастау кезім, театрдағы  ішкі процестерден бейхабар едім. Мәмбетов Көркемдік жетекші қызметінен алынған жиынға қатысқан жоқпын. Оның себептерін  іштей-сырттай жақсы білетіндер қатарынан да емеспін. Алайда Көркемдік жетекшілік деген қызмет қысқартылып, осы себепті сондай ірі тұлға орнынан алынғанын естігенде таң қалдым және көңілімде әлдебір жайсыздық орнады. Сонымен Мәмбетов ұсынылған басқа қызметтерге келіспей, театрдан кететіні анық  болды. Сонда мен Әзекеңе екі бет хат жаздым – сол күрделі ситуацияның жеке танымымдағы себеп-салдарларына өзімше сараптама жасап, «театрдан кетпесеңізші, өнер қызметтен биік емес пе...» деген сыңайда. Машинкаға терілген ол хат мүмкін Әзекеңнің архивінде бар болар. Бір жолы өз қағаздарымды ақтарып отырып, хаттың өзімдегі қолжазбасын оқып қарасам, альтруистік-романтикалық сипатта жазылғанына қарамастан негізінен объективті сараптамадай көрінді. «Жеңістің досы көп, ал, жеңіліс қашанда жетім» деген мәтел бар ғой. Орайы келгенде айта өтсем, көрнекті актриса Фарида апа Шәріпова сол жиында Әзекеңнің рухтас, мұраттастарының ешқайсысы да Мәмбетовті қорғап  сөйлемегенін, өзінің де үнсіз қалғанын өзіне кешіре алмай жүрді. Ақыры Мәмбетовпен қоштасу асында дүйім жұрттың көзінше көрнекті режиссер рухының алдында кешірім сұрады, бұған сол асқа қатысқандардың бәрі куә...

Ал, кезеңнің күрделілігіне келсек, шынында да қиын, «балапан басымен, тұрымтай тұсымен» болған, көрермен базарға шығып кеткен кез. Залда он көрермен, сахнада отыз-қырық актер ойнаған күндер де есте. Сол кезде театр директорлығына тағайындалған Тұңғышбай Жаманқұловқа да, жалпы ұжымға да оңай емес-ті. Ол жалпы өнерде тарихымызды жаңаша зерделеу басталған кезең. Бұл процеске театр да белсене араласты, бірталай тарихи қойылымдар, ұлттық, әлемдік классика, өзге де спектакльдер кезінде лайықты бағасын алды.

Әдебиет бөлімінің ағымдағы жұмыстары өте көп еді, оның қайсыбірін айтасың... Қазіргідей емес, өзінің қыруар міндеттерімен қоса театр шығармашылығын рухани айналымға түсіру, ол үшін авторлармен, БАҚ, ЭБАҚ-пен жүйелі жұмыс,  театрдың үгіт-насихат, жарнамасына дейін бір адамның мойнында. Бөлім деген аты ғана. Дегенмен де «Қазақ әдебиетінің» өнер бөлімі жетекшілігінде болуымның театрдағы жұмысыма позитивті әсері мол болды. Театрдың әрбір қойылымы, әрбір шарасы беделді апталық бетінен көрініс тапты. Сол кездері «М.Әуезов театрында шыбын ұшса да жұртшылық хабардар» деген әзіл айтылатын.

Бөлім театрға жаңа авторлар тарту, небір жақсы идеяларды генерациялауға ұмтылды. Сол идеялардың бірі – театрдың бір маусымдағы жаңа қойылымдарының фестивалі. Алғаш рет 1995 жылы «Театр көктемі» атауымен өткізілген фестивальдің сол  кездегі басты мақсаты – қоғам назарын театрға бұру, ұжымның бір жылдық еңбегін сараптау еді. Бір жолы сарапшылыққа философтар мен мәдениетанушыларды шақырдық, олардың аясы кең талдаулары өте қызғылықты болды. Атауы бірнеше рет өзгерген, бүгінде отыз жылға таяу тарихы бар бұл фестиваль дәстүрлі сахна мерекесіне айналып, өзге театрларға да тәжірибелік үлгі  болды. 

Театр статусына сай лайық репертуар қалыптастыруға ат салысу. драматургтармен жұмыс, жақсы дүниелер ұсыну өзекті мәселе. Сол кезеңде және араға он жыл салып, Есаға, көрнекті режиссер Есмұхан аға Обаевтың кезінде әдебиет бөлімі жетекшілігіне қайта шақырылғаннан соң да репертуарға ұсынған шығармалар аз емес. Ұсыныстар қабылданатын да, қабылданбайтын да жағдайлар және оның объективті, кейде субъективті себептері болатыны бар.

Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңі, 90-жылдары басшылықтың бас қатыруы өз алдына, режиссерлер Болат, Әубәкір үшеуміз (кейінірек Қайрат қосылды) театрдың сол кездегі ахуалына байланысты «не істемек керек?» сауалында көп пікірлесетінбіз. Болат марқұм: «Жақсы пьеса, бүгінгі күнді көрсететін  драматургия қайда, жоқ қой, жоқ...» дейтін қызулана. Драматургияға көңіл толмаса, небір идеяларға өзек болар көркем проза бар. Содан бір жолы Болатқа «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған әңгімелерден, өз танымымда,   тақырыбы қызғылықты, қоғам үшін өзекті деген бірнеше әңгіме әкеліп бердім. Солардың бірі ол кезде жас, бүгінде белгілі жазушы-драматург Р.Мұқанованың Семей ядролық полигонының қасіретті салдары Ләйлә қыздың тағдыры туралы әңгімесі еді. Сахналық нұсқасында бірталай өзгеріске ұшырап, «Мәңгілік бала-бейне» атауына ие болған шығарма кәсіби мамандардың, көрерменнің де көңілінен шыққан қойылым болды, театр репертуарында ұзақ жүрді. Тағы бір маңызды, орны бөлек спектакль - «Кебенек киген арулар», режиссері Б.Атабаев. Репрессияланған тұлғалар  әйелдерінің АЛЖИРдегі азапты тағдыры туралы қазақ сахнасындағы алғашқы қойылым. Бикен, Хабиба апалардан бастап театрдың жасамыс та жас актрисалары түгелдей дерлік қатысқан қойылымға Алжир тақырыбын көп зерттеп, кітап шығарған журналист Армиял Тасымбеков материалдары негіз болды, сахналық  нұсқасын көрнекті жазушы-драматург Қалихан Ысқақ жасады. Марқұм Армиялмен «Қазақ әдебиеті» газетінде қызметтес болған едік. Тарихымызды жаңаша зерделеу басталған сол шақта Еділ қаған - Аттила туралы алғашқы қойылым да Әуезов театрында шықты. Көрнекті орыс жазушысы Е.Замятиннің репрессия жылдары тыйым салынған «Аттила» трагедиясын белгілі режиссер Юрий Коненкин сахналады. 

Театрдың қазіргі репертуарынан  көпшілік сүйіп көретін спектакльдердің бірі  «Империядағы кеш». Бір қызығы - белгілі жазушы-драматург Серік Асылбековтің «Империядағы» туған күн кеші» атты бұл драмасы кезінде республикалық байқаудан өтпей қалыпты. Ғылымнан бизнеске кеткен Айдардың өзінің «Империя» мейрамханасында өткен  туған күн кеші арқау болған драмада қоғамдық-әлеуметтік, отбасылық, қызметтестік қарым-қатынастар жүйесі нәзік ашылады. Күлдіріп отырып көзден ащы жас ағызатын өзекті драма  байқау сарапшыларының назарынан неге тыс қалғаны түсініксіз. Белгілі режиссер Алма Кәкішеваның режиссерлігімен қойылған бұл қызғылықты драмаға 2013-жылы Ақтөбеде өткен Республикалық театрлар фестивалінде бас жүлде берілді.  Басқа да біраз мысал келтіруге болар еді. Әрине, репертуар қалыптастыруға әдеби бөлім ғана емес, режиссерлік, жалпы шығармашылық құрам атсалысады. Ал, жалпы алғанда қазақ театрларының  репертуары ғана емес, жалпы бағыт-бағдары театр басшылығының білік-біліміне, іскерлігіне және көп мәселе, әрине, олардың рухани кеңістігіне, шығармашылық-адамгершілік әлеуетіне байланысты екені белгілі жайт қой.

Айзат Қадыралиева: Басшылық демекші, кеңестік кезеңде театр басшылығында тек режиссерлер  болыпты. Бүгінгі таңда актерлердің біразы бастық болып жүр. Ашығын айту керек, олар екі жаққа алаңдаймын деп, не актер ретінде, не басшы ретінде тындырып жатқандары шамалы. Театр директоры қаржылық, материалдық  мәселелерде қателессе, ол ішкі драманы шешуге болады. Ал, Көркемдік жетекші нашар болса, ол тек қазақ театрының ғана емес, қазақ өнерінің соры емес пе? Өйткені ол тек қана спектакльдің жақсы-жаманын сараптаумен шектелмейді, театр өнерінің мәдени даму сатыларына жауап беруші тұлға ғой. Сіз қалай ойлайсыз?

Әлия Бөпежанова: Театрлар әртүрлі кезеңді бастан өткеріп келеді ғой. Бір кездері театрдағы басты тұлға Бас режиссер, кейініректе Көркемдік жетекшілер еді. Жоғарыда сөз болғандай, біздің республикада 90-жылдардың ортасында Көркемдік жетекші қызметі жойылып, театрларды директор басқаратын болды.  Араға көптеген жылдар салып, Көркемдік жетекші қызметі қайта қалпына келтірілді. Бұл қызметті режиссер, актер немесе шетелдердегідей театртанушы не сыншы атқарсын мейлі, мәселе, тағы қайталасам, оның тұлғалық қасиеттері мен кәсіби біліктілігіне, рухани кеңістігіне байланысты. 

Білуімде, біздің жүйеде театр басшылығы директор мен көркемдік жетекшіден тұрады.  Жалпы шығармашылық ұйымдарда, ұжымдарда басшы, жетекші болудың өз спецификасы бар.  Директор шығармашылығын  мықты менеджерлікпен үйлестіре алған,  сонымен қатар директор мен көркемдік  жетекші жақсы тандем құра білген театрлардың алар асулары биік. Республикада мұндай жақсы мысалдар баршылық. Ал, сауалыңа орай айтсам,  бірде театрда, бірде кинода, бірде тойлар мен шоуларда жүгіріп жүріп театрдың бағыт-бағдарын байыпты таңдау, даму  перспективасын көре білу оңай шаруа емес. Сондықтан да көркемдік жетекшілікке келген актерлер  үлкен жауапкершілікті сезінуі тиіс, сезінетін де шығар. Әрине, бәрін уақыт көрсетеді.

Айзат Қадыралиева: Сонау 60-90-жылдар аралығында мәдени кеңістігімізде «Мәмбетов театры», «Мәмбетов дәуірі» деген ұғым қалыптасты. Сол жылдары Ә.Мәмбетов театрдың көшбасшысы, генералы болды. Ол өзінің жаңашыл идеяларын жүзеге асыру мақсатында тұтас бір ұрпақты өнер биігіне көтерді, бір қауымның басын біріктірді. Қазіргі таңда күллі қазақ сах­­насының болмысын өзгерткен Әзірбайжан Мәдиұлынан аспақ түгілі соның деңгейіне жете алмай жүргендеріне таңым бар. Әлде мен қателесемін бе, Әзекең сияқты белгілі бір буынды тәрбиелеп, бірінен бі­рі өткен кесек қойылымдарымен көзге түсіп жүрген режиссерлер бар ма? Бар болса, кімдер олар? Жоқ болса, себеп неде?

Әлия Бөпежанова: Бүгінгіні өткенмен салыстырып отыру заңдылық. Дегенмен де әр кезеңнің өзіндік контексті бар. Ә.Мәмбетов – қайталанбайтын феномен ғой. Өйткені оның өмірбаяны, күн кешкен қоғамы, өткен мектебі, тағы да басқа параметрлері өзгеше. Кезінде аз сынға ұшырамаған Мәмбетовтер ұрпағы небір қиындықтарды, тіпті қасіреттерді бастан кешіп, жақсылыққа, жасампаздыққа ұмтылған, небір қиындық, кедергілерге мойымай, көрерменін де жақсылық пен жасампаздыққа бастаған рухы мықты ұрпақ. Мәмбетов жалғыз емес еді, айналасында Б.Омаров, Р.Сейтметов, Ж.Омаров, Қ.Жетпісбаев, М.Байсеркенов, А.Пашков, Ш.Зұлқаш, Ә.Құлданов, Е.Оразымбетов, Е.Тәпенов, сондай-ақ Е.Обаев, Х.Әмір-Темір, т.б. жасы жағынан үлкенді-кішілі мұраттастары, әріптестері, шәкірттері болды. Олар негізінен қоғам біртұтас әдебиетпен, өнермен тыныстап тұрған кезеңде, яғни кітап оқу, спектакльге бару, фильм көру мәртебе саналған, өйткені, идеология соған бағытталған қоғамда  өмір кешті. Және атап айтарлығы –  моноқоғамдық құрылымның белгілі бір деңгейде тұрақты болуы шығармашылыққа игі әсер етті. Бүгінгі жағдай басқаша. Сондықтан да негізгі әңгімені қоғамдық, әлеуметтік, рухани-мәдени контекстен шығарып таратқан дұрыс болар.

Бүгін біздер полиқоғамда өмір кешіп отырмыз. Қажеттіліктер мен қызығушылықтар сан тарапқа тартады. Айталық, қоғамның біраз бөлігін өзгенің өмірін қызықтаушылар құрайды. Әнші біткен бүкіл өмірін жұртшылық талқысына салып отыратын бір ашық-шашық кезең. Қай тойда болғаны, кімнің тұсауын кескені немесе қонаққа кімді шақырғаны, не сыйлық алған- бергені, кешірім өтінемін, тіпті қалай босанғанына дейін инста-«сериалдар» ұсынатындардың үлкен тобы;  қалай өмір кешу, қайтіп баю керектігін үйретіп жүрген небір блогерлер мен коучтар сол қызықтаушылар есебінен пайда да тауып отыр. Қоғамда руханияттан, театрдан алыс басқа да әлемеуттік топтар бар. Әрине, бұл - театрдың өркендеуі немесе өзің айтып отырғандай, Мәмбетов деңгейіне жету-жетпеу осыларға байланысты деген сөз емес. Мәселе қоғамдық құрылымның өзгеруінде, руханилықтың культі азайғанында және мұның әдебиетке, жалпы өнерге кері әсерінде. Көрер көзге ұрып тұрмағанымен бұл ахуалдың ұлтымызға сапалық тұрғыдан тигізер зардабы аз болмаса керек...  

Мәмбетовтерден кейінгі буын, бір есептен Мәмбетовтің шәкірттерінде де таланттылар аз емес-ті, алайда нағыз гүлденер шағында өліараға тап келген олар кәсіби ортада жоғары бағаланғанымен, қоғамдық ситуацияға байланысты Мәмбетов кезеңіндегідей бүкілхалықтық мойындауға ие болмады. Мүмкін осы себепті де кезінде үлкен құбылысқа айналмаған ол буындағылардың  әрқайсысы «тар жол, тайғақ кешуден» өздерінше өтті, ал, сынғандары сынды... Бұл театр режиссерлері ғана емес, ақын-жазушылар, киногерлер, суретшілер, т.б. қауымы бастан өткерген жағдай.  

Қазіргі қазақ театрында буын алмасу процесі, көптеген жаңарулар, өзгерістер жүріп жатыр. Театр режиссурасына Мәмбетов шәкірттерінің шәкірттері келді. Ж.Телтаев, Д.Базарқұлов, Ф.Қанафин, Б.Әбдірахманов, А.Салбанов, Е.Нұрсұлтан, Ф.Молдағали, Д.Жұмабай, Г.Қамысбаева, А.Оспанбаева, Г.Адай есімдерін және басқаларды өзің де жақсы білесің. Қазір ата буын негізінен ұстаздыққа бет бұрса, өзіндік көркемдік ізденістерімен көзге түсе бастаған жас буынмен қатар аға буын аттан түскен жоқ. Ал, бүгінгі сахналық үдерістерді жан-жақты, толығырақ зерделеу, белгілі бір тұжырымдарға шығу  театртану теоретиктерінің шаруасы, оған да уақыт керек болар. Өзің айтпақшы, жаңашыл идеяларын жүзеге асыру мақсатында Мәмбетов тұтас бір ұрпақты, жалпы қазақ театрын өнер биігіне көтергені шындық. Дегенмен Мәмбетов рухына барынша тағзым ете отырып айтарым - күллі қазақ сах­­насының болмысын өзгерткен бір ғана режиссер деу, меніңше, қисынсыздау. Әдебиетті, өнерді де қанша мықты болсын бір ғана адам жасай алмайды. Қоғамдық ситуация, өнерге, өнер адамдарына көзқарас та түзелген кезең туды, талантты жас буын келді. Алдағы уақыттарда «Мәмбетов театры», «Б.Омаров театры», «Сейтметов театры» дегендей биікке жететін тұлғалар шығатыны сөзсіз.

Айзат Қадыралиева: Әрине, қанша мықты болса да бір ғана адам жасай алмасы анық. Дегенмен де, өзімен бірге келген замандастарының қаншама кейіпкерлердің болмыс шындығын қаз-қалпында айнытпай суреттеп беруіне себепкер болған жан. Мәмбетов дәуірінде қайсыбір актерлеріміз бойындағы буырқанған бар күштерін сахнаға сарқып салды, көрерменнің риясыз құрметіне ие болды, атақтан да құр алақан қалған жоқ. Яғни, ұлттық сахна өнерін жаңа сапалық белеске көтеру жолында үлкен өнерде жарты ғасырға жуық жанкешті еңбек еткені рас. Жақсы, Әлия апай, енді жоғарыда өзіңіз атап өткен режиссерлердің қолға алған шығар­маның айтар ойын түсіндірудегі ерекшеліктерінің барын байқадық. Бірақ, кез-келген шығармашылық адамының жұмысының бәрі інжу-маржан болуы мүмкін емес. Кемшіліктері болады. Бірақ, соларды айтқан кезде қабылдай алмайды. Бастарынан сөз асырғылары келмей, атша тулайды. Меніңше, өнерді сүйетін әрбір адам өзіне айтылған сынды сараптап, байыпты қорытынды шығарғаны дұрыс болар еді. Айтыңызшы, бізде сын қабылдау мәдениеті неге төмен?

Әлия Бөпежанова: Айзат, бұл - өзіңді қатты толғандыратын мәселелердің  бірі сияқты. «Тура айтқан туғанына да жақпайды» деген бар емес пе -  сын кімге ұнасын. Сын – дегеніміз сараптау, талдау, талқылау, қойылымды өз танымыңда интерпретациялау, айталық, көрген спектакліңе өзіңше мәтіндік режиссура жасау. Дегенмен де мәселе, сынның қалай айтылып-жазылуында, өз ой-позицияңды тиісті контексте жеткізе білу өте қажет екені белгілі. Сын мәдениеті де тәжірибемен қалыптасады. Конструктивті сын пайдалы, деструктивті сын жанға жара салады. Ал, өнер адамдары өте нәзік келеді, сыни пікір иесі  – жасаған еңбегін құнсыздандырғандай сезінеді. Жалпы сын айту да, сынды қабылдай білу де адамның мәдениет деңгейіне байланысты ғой.

Айзат Қадыралиева: Бұл – мені ғана емес, театрдың ішкі процесіне қозғаушы күш болғысы келетін кез-келген театртанушыны, сыншыны толғандырады деп ойлаймын. Иә, әрбір театртанушы өзінің табиғатына қарай әртүрлі жолмен жеткізіп жатады. Жарайды, біреуі қатты, біреуі тәтті айтты дер, тіпті біреуі дұрыс, біреуі бұрыс айтты дейік. Ал, көп жағдайда сыншылардың бір жерден шығып жатқан пайдалы пікірлеріне де құлақ асып жатқандарын сирек көремін. Сынды тыңдамау, естімеу, оны мойындамаудың кесірінен қазақ театрларының сахнасы таңдап-талғамай тоғыта беретін сынақ алаңына айналған тәрізді. Білесіз бе, кейде маған, мәдениеттің, өнердің бүгінгі бағыты бұлыңғырлау көрінеді. Бәлкім, менікі дұрыс емес шығар, бірақ, заман ағымына ілесеміз деп, батыстың бүкіл жаңғыру үлгісін дүниетанымымызға сіңірудеміз. Оның кесірі ұлттық туындыларымызға тиіп-ақ жатыр. Ұлттық сезімнің бәсеңсу себептері ата салт-дәстүрін, тарихын, әдебиетін, мәдениетін білмеу немесе үстірт білуден я болмаса менсінбеуден шығар. Айталық, классикалық жауһарларымызды көздің қарашығындай сақтай алмауымыз – оның тереңін, қатпарларын тани алмаудың ащы бір мысалы емес пе? Мұны неге айтып отырмын? Кеңестік кезеңде ұлтшыл атанбау үшін көп жайт ашық айтылмады. Ал, егемендік келгенде, жаңашыл, заманға сай болудың жолы ұлттық құндылықтарды аяққа басу ма? Өнер халық үшін, қоғам үшін болса – театрлар бұған неге жол береді?

Әлия Бөпежанова: Кәсіби сын, пікір қанша мойындағысы келмесе де адресатты іштей ойландырады деп білемін. Ал, мәдениет пен өнерде заман ағымына ілесеміз деп, дүниетанымымызға батыстың бүкіл жаңғыру үлгісін сіңірудің кесірі, бір орайлардан ұлттық туындыларымызға тиіп жатқаны туралы алаңың орынды. Шындығында да ұлттық ділде, ұлттық құндылықтарымызда өмір кеше білу – бүгінгі ашық әлем жағдайында әрбір қазақ үшін де үлкен өнер және саналы жауапкершілік болуы тиіс. Сенің мегзеп отырғаның  ұлттық классиканы заманауиландырып қоюдың бүгінгі барысы ғой деймін.

Қазіргі сахналық үдерістер көпқырлы,  яғни қазақ театры да әдебиеттегі сияқты полистилистикада өмір кешуде және әр буынның өзіндік ойлау стилі бар. Жаңалыққа жаны құмар жас буын соңғы бірер жылдың өзінде классикалық  шығармалардың небір заманауи интерпретацияларын  ұсынуда. «Классиканы интерпретациялау – өзін-өзі танудың бір формасы» дейді көрнекті театртанушы А.Бартошевич. Ең тосындары әрі пікірталастарға арқау болып отырғандары - постмодернистік сипаты мол қойылымдар. Мұны мен талантты жас режиссерлер Ә.Өмірбекұлы мен Г.Балпейісованың Қ.Қуанышбаев театрындағы «Дон-Кихоты» пен «Баян сұлу-Қозы Көрпешіне» байланысты айтып отырмын (мүмкін өзге театрлардағы осы сипаттас басқа қойылымдарды көрмеген болармын). Бунтарьлық, эпатаждық жастық шақта жарасады әрі оқыған, көрген мектептеріне де байланысты болуы керек - екеуі де классиканы рахаттана деконструкциялайды. «Дон-Кихотта» мәтін барынша бұзылады, публицистік сарынды бөгде қосымшалар да жетерлік. Уақыт пен кеңістік ауыстырылып, қазіргі қоғамдық-саяси ахуалды қазақ тақырыбында гиперболалаудан басталады. Қойылымға кіріспе сияқты. Бұл тұста Сервантес шығармасы шикізат. Сахнадағы астаң-кестең, қайталаулар, гротесктер саналы түрде. 

«Баян сұлу-Қозы Көрпеште»  де осылай, айырмашылығы - мұнда сахна таза, қосымша шартты кейіпкерлер, (басқа да көптеген қойылымдарда кездесетін, фикс-идеяны алып жүретін тағдыр, жазмыш-кейіпкер т.б.), ойдан қосылған эпизодтар («Қыз Жібек» фильміндегі белдік эпизодына қарама-қарсы мағына алатын қарбызды сахна т.б.)... «Баян сұлу-Қозы Көрпеш» спектаклі «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» лиро-эпосын, сондай-ақ Ғ.Мүсірепов трагедиясын жақсы білетін, ұлттық топырағы мықты көрерменнің көңілінде қарсылық тудыруы әбден мүмкін және ол заңды да. Ондай көрерменге «помидор лақтырып», «түк түсінбейді» деген таңба жабыстырудың қажеті жоқ. Әркімнің өз танымы, түсінігі бар.

Классикалық жауһарларымызды көздің қарашығындай сақтау – жаңаша трактовкалардан бас тарту деген сөз емес екеніне қол қоя отырып, уақыты мен кеңістігі белгісіз, ұлттық даралықтан айыратын дүниелерге абай болсақ игі. Бейнелілік-шарттылық, визуалдық қатары, ойын элементтері мол, барынша заманауи дегенімізбен, меніңше, мұндай қойылымдар  бір өлшемділікке тартып тұрады. Бұл жас режиссерлердің дүниетанымдық кеңістігіне, өнерлік-өмірлік тәжірибесіне де байланысты болуы керек. Мұндайда Г.Товстоноговтың режиссер жас кезінде классикадан өзін іздеп, самоутверждениеге ұмтылатыны, әбден қалыптасып-толысқанда классиканы бұзып-жармай-ақ тереңін қазуға ден қоятыны және содан рахат табатыны туралы пікірі ойға оралады.  Ал, театр – қоғамдық институт екені рас болса, әсіресе, бүгінгі ашық әлем жағдайында ұлттық даралықты сақтау, құндылықтар мәселесі алғашқы орында тұруы қажет-ақ. Жалпы классиканы заманауи қоюдың имани-риялық және эстетикалық параметрлері бар ма, бар болса ол неден көрінуі керек? Бұл, меніңше, театр теоретиктері мен практиктерінің талқылауын күтіп тұрған өзекті мәселе.

Білгірлердің зерделеуінде, постмодерн кезеңі тарих қойнауына кетіп барады. ХХ ғасырдың ірі ойшылы Эрих Фромм қоғамның деструктивті сипат алуына, зұлымдық пен қатыгездікке еті үйреніп кетуіне мәдениет пен өнердің  де көп үлес қосқанын атап айтқаны бар. Мұны әңгімемізге қарай қарастырсақ, шындығында да көрерменін үмітсіздікке, сергелдең мен қасіретке бастайтын театрдың берері аз.  Бүгінгі қоғамның дерттерін, адам жанының нәкәстіктерін терең ашу ниетімен сахнада қатыгездікті, зұлымдықты, адамды қорлау, зорлық көрсетуді эстетика деңгейіне көтеріп, шелек-шелек қан, кембағалдықтың салтанатты жеңісін «ту еткенін» байқамайтын қойылымдар кезеңінің бізде де өтеріне сенгім келеді.  Өйткені Өнер жасампаздыққа қызмет етуі керек. Әйтпесе оның несі өнер?!    

Айзат Қадыралиева: Әлия апай, өзіңіз де байқап жүрген шығарсыз. Соңғы уақытта әдебиет пен өнер шығармаларының байқаулары көбейіп кетті. «Ашық сахна», «Айтұмар», «Дала дауысы», «Айбоз», «Аманат», «Ұмай», «Дала сазы», «Жыл таңдауы», тағы басқа байқаулар. Мысалы, бүгінгі күнде «тырнақтай» бір нәрсе жазса, өз-өзіне көңілі толып, соны жұртқа көрсету, таныту үшін танаурайтындар аз емес. Ал, жүлдеге ілінбей қалса,  шығармасының деңгейінен екенін мойындаудың орнына ренжіп, кінәласуға дайын тұрады. Байқаулардың көптігі құр даңғазалыққа, кеудемсоқтыққа алып барып жатқан жоқ па?

Әлия Бөпежанова: Жазамын, талантымды танытамын деген адамға бүгін мүмкіндіктер өте көп. Сол мүмкіндіктердің бірі – байқаулар. Олардың көбейгеніне қуану керек. Бұл жеке шығармашылық адамына ғана емес, жалпы әдебиет пен өнердің дамуына да жақсы стимул. Байқаудан өте алмаған адамда іштей реніш болатын шығар, ал, кінәласу деген мәселе қызық екен. Байқаудың таза өтуі Сарапшылар құрамының кәсібилігіне, көңіл жықпастыққа жол бермейтін ұстанымына да тікелей байланысты. Байқаулардың біразында  сарапшы болдым, жеңімпаздарды таңдау адал, таза өткеніне қол қоя аламын. Байқаулар жұмысына ат салысу сыншы, мәдени сарапшы ретінде өзіме де пайдалы - жаңа шығармалармен түпнұсқадан танысуға, белгілі бір деңгейде көркемдік ізденістер мен жалпы бағыт-бағдарымызды бағамдап отыруға мүмкіндік береді. Әрине, байқаулардың шарттары бәсеке адал болатындай жасалуы керек. Кей байқаулар телешоулардағы сияқты (мұндай шоу-байқауларға қатысушылар жанашырларының «ініме немесе қызыма, т.б. дауыс беріңіздерші» деген өтініштер әлеуметтік желілерде қаптап жүргенін білесің) шығармасы сайт арқылы ең көп дауыс алғанды жеңімпаз деп таниды. Бұл ұстаным телешоуларға жарасатын шығар, ал, проза, поэзия, драматургия, т.б. жанрлар үшін дұрыс принцип дей алмас едім. Қалай дегенде де байқаулар көбейе берсін деп тілейік.

Айзат Қадыралиева: Әлі де көбейе түссін деп тілейміз ғой, әрине. Әдебиет пен Өнер үшін жасалып жатқан жұмыс деп айтсақ та, қарныңды аштыратын жақтары жоқ емес. Біреулері, таланттың емес танымалдылықтың күшімен өтсе, ендігі біреулер, түрлі жанрлардың жалына шама-шарқына қарамай жармасып жатқандар да «дем берушілердің» көмегімен өтіп жатыр. Әдебиет пен Өнер атты қос алып кеменің ішінде кеудесінде оты бар тума таланттармен бірге жасық боскеуделер де, қауқарсыз қалам ұстағыштар да жүр. Екі сөздің басын құрап ақынмын, жазушымын, драматургпін деп жүргендер көп. Шәлдір-шүлдір шығарма жазғыштарға, оны олпы-солпы қойғыштарға жол аша берсек, мәдени байқаулардың деңгейі жылдан жылға түсе бере ме деген алаңдаушылықтың барын жасырмаймын.

Сөз соңында риясыз әңгімеңіз үшін өзіңізге алғысымды білдіремін!

Материалды көшіріп басуға болмайды!